Фарғона давлат университети сиртқи бўлим “ижтимоий-гуманитар фанлар”

Меҳнат унумдорлигини ошириш омиллари
 
Меҳнат унумдорлиги динамик кўрсаткичдир. Бу фақат унинг 
прогрессив ўзгаришида муҳимдир. Айнан меҳнат унумдорлигини 
ошириш иқтисодий ўсишни таъминлаш ва иқтисодиётни миллий 
миқёсда ривожлантиришнинг асосий шартидир.
Меҳнат унумдорлиги кўп омилларга боғлиқ. Меҳнат унумдорлиги 
омиллари бу кўрсаткичнинг ўзгаришининг объектив ва субъектив 
сабаблари ҳисобланади. Уларни меҳнат унумдорлигини ошириш 
заҳиралари сифатида ҳам кўриш мумкин.
Меҳнат унумдорлиги омиллари қуйидаги гуруҳларга бўлинади:

---

) Асосий капиталнинг омиллари. Уларнинг роли инвеститсиялар ва 
узоқ муддатли моддий бойликларнинг сифати, ривожланиш даражаси 
ва фойдаланиш даражаси билан белгиланади.
Гуруч. 1 - тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш
) Ижтимоий-иқтисодий омиллар. Бундан ташқари, ҳар бир шахснинг 
жами меҳнатга қўшган ҳиссаси бир хил эмас: жамоада баъзилари ҳар 
доим ўртача қийматдан кўпроқ ишлаб чиқаради, бошқалари эса ўртача 
қийматдан камроқ. Бироқ, меҳнат унумдорлигини ҳисоблашнинг 
ҳозирда қўлланиладиган коллектив усуллари буни ҳисобга олмайди. 
Алоҳида ишчининг меҳнат унумдорлиги унинг қобилияти, малакаси, 
билими, ёши, соғлиғининг ҳолати ва бошқа бир қатор сабабларга 
боғлиқ. Ушбу омиллар гуруҳида мамлакатнинг таълим ва соғлиқни 
сақлашга сарфланган харажатларини ҳам қайд этиш керак, яъни. 
жамиятнинг ижтимоий соҳага инвеститсиялари. Ишчиларнинг касбий 
тайёргарлиги мактаб ва касб-ҳунар, жумладан, олий маълумот 
даражасига, халқ саломатлиги ва ҳар бир ходимнинг алоҳида-алоҳида 
аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш ҳолатига боғлиқ эканлиги 
шубҳасиздир.
) Ташкилий омиллар. Улар меҳнат ва бошқарувни ташкил этиш, 
ходимларни бошқариш бўйича чора-тадбирлар мажмуини қамраб 
олади. Иқтисодиётнинг ривожланиши билан бу омиллар гуруҳининг 
роли ортиб боради.
Корхонада меҳнат ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини 
ошириш йўллари. Ташкилот ходимлари ва меҳнатдан фойдаланиш 
самарадорлигини ошириш йўллари

---

Меҳнат унумдорлиги тушунчаси. Бозор иқтисодиёти шароитида меҳнат 
унумдорлигини 
оширишнинг 
аҳамияти
.1 Меҳнат унумдорлигининг иқтисодий моҳияти ва аҳамияти
Меҳнат 
унумдорлиги 
- 
кўрсаткич 
иқтисодий 
самарадорлик 
ходимларнинг меҳнат фаолияти. У ишлаб чиқарилган маҳсулот ёки 
хизматлар сонининг меҳнат харажатларига нисбати билан белгиланади, 
яъни. меҳнат сарфи бирлигига ишлаб чиқариш. Жамиятнинг 
ривожланиши ва унинг барча аъзоларининг фаровонлик даражаси 
меҳнат унумдорлиги даражаси ва динамикасига боғлиқ. Бундан 
ташқари, меҳнат унумдорлиги даражаси ишлаб чиқариш усулини ҳам, 
ҳатто 
ижтимоий-сиёсий 
тизимнинг 
ўзини 
ҳам 
белгилайди.
Меҳнат унумдорлиги даражаси икки кўрсаткич билан тавсифланади: 
вақт бирлигида ишлаб чиқарилган маҳсулот (тўғридан-тўғри кўрсаткич) 
ва ишлаб чиқаришнинг меҳнат зичлиги (тескари кўрсаткич).
Меҳнат интенсивлигининг пасайиши (ДТ) ва ишлаб чиқаришнинг 
кўпайиши (ДП) ўртасидаги боғлиқлик қуйидаги формулалар билан 
аниқланади:
ДТ 
= 
[ДП 
/ 
(ДП 
+ 
100)] 
100 
(1)
ДП 
= 
[ДТ 
/ 
(100 
- 
ДТ)] 
100 
(2)
Вақт бирлигидаги ишлаб чиқариш меҳнат унумдорлигининг энг кенг 
тарқалган ва универсал кўрсаткичидир. Корхоналарда меҳнат 
унумдорлигининг ўсиши қуйидаги шаклларда намоён бўлади:
сифати ўзгармаган ҳолда вақт бирлигида яратилган маҳсулот 

---

массасининг 
кўпайиши;
вақт бирлигида яратилган доимий массали маҳсулотлар сифатини 
ошириш;
маҳсулот 
бирлигига 
меҳнат 
сарфини 
камайтириш;
яшаш ва ўтмишдаги меҳнат харажатлари нисбати ўзгариши, меҳнат 
харажатларининг умумий қисқариши билан ўтган меҳнат харажатлари 
улушининг 
ошиши;
товар ишлаб чиқариш ва айланиш вақтини қисқартириш;
масса 
ва 
рентабелликнинг 
ошиши.
Меҳнат унумдорлигининг иккинчи кўрсаткичи сифатида маҳсулот 
бирлигига ва бутун товар маҳсулотига ҳисобланган меҳнат зичлиги 
қўлланилади. Меҳнат интенсивлиги - бу маҳсулот ва хизматларнинг 
бутун ассортименти бўйича ишлаб чиқариш бирлигини физик жиҳатдан 
ишлаб чиқариш учун иш вақтининг қиймати. Меҳнат интенсивлиги 
ишлаб чиқариш ҳажми ва меҳнат харажатлари ўртасидаги бевосита 
боғлиқликни акс эттиради, меҳнат зичлиги кўрсаткичидан фойдаланиш 
меҳнат унумдорлигини ўлчаш муаммосини унинг ўсиши омиллари ва 
захиралари билан боғлаш имконини беради. Меҳнат зичлиги кўрсаткичи 
турли сехларда ва корхона объектларида бир хил маҳсулотлар учун 
меҳнат 
харажатларини 
солиштириш 
имконини 
беради.
Норматив, режали ва ҳақиқий меҳнат зичлигини фарқланг.
Стандарт меҳнат зичлиги деганда ишлаб чиқариш бирлигини ишлаб 
чиқариш ёки амалдаги стандартларга мувофиқ маълум миқдордаги 
ишларни 
бажариш 
учун 
меҳнат 
харажатлари 
тушунилади.
Режалаштирилган меҳнат зичлиги ташкилий-техник чора-тадбирларни 

---

амалга ошириш натижасида режалаштириш давридаги меъёрларнинг 
ўзгаришини ҳисобга олган ҳолда белгиланган ишлаб чиқариш 
бирлигига ёки маълум миқдордаги ишларни бажаришга сарфланган 
меҳнат 
харажатларини 
акс 
эттиради.
Ҳақиқий меҳнат зичлиги меҳнатнинг ҳақиқий таннархи билан 
белгиланади. Меҳнат зичлигига кирувчи меҳнат харажатларининг 
турлари ажратилади: 
технологик
, 
ишлаб чиқариш
, умумий меҳнат 
зичлиги, хизмат кўрсатишнинг меҳнат зичлиги, ишлаб чиқаришни 
бошқариш.
Меҳнат унумдорлиги кўрсаткичлари (ишлаб чиқариш ва меҳнат 
интенсивлиги) тескари боғлиқдир: агар меҳнат унумдорлиги ошса, 
меҳнат интенсивлиги пасаяди. Аммо у тўғридан-тўғри мутаносиб 
равишда камаймайди: ишлаб чиқариш меҳнат зичлиги пасайганидан 
кўра 
кўпроқ 
даражада 
ошади.
Уларнинг 
муносабатларини 
қуйидагича 
ифодалаш 
мумкин:
ПВ = 100 * СТ / 100 - СТ ва СТ = 100 * ПВ / 100 + ПВ,
бу 
эрда 
ПВ 
- 
ишлаб 
чиқаришнинг 
ўсиши 
(%);
СТ 
- 
меҳнат 
интенсивлигининг 
пасайиши 
(%).
Меҳнат зичлигини пасайтириш янги технологияларни жорий этиш, 
мавжуд ускуналарни модернизатсия қилиш, ишлаб чиқаришни 
ратсионализатсия қилиш ва бошқалар билан таъминланади.