Farg’ona davlat universiteti harbiy fakultet

6. Iskandar Zulqarnayning O’rta Osiyoga bostirib
kelishining oqibatlari.
Yunon makedon istilosi Zarafshon vohasini er bilan yakson qilib, xarobaga aylantiradi, aholining kattagina qismi qirib tashlandi, og’ir talofatlar etkazildi. Ko’pgina shaharlar vayron etildi.
Iskandar Zulqarnayn kelishi davrida ibtidoiy jamoa tuzumi barbod bo’lib, sinflar shakllana boshlagan edi. Iskandarning yurishlari bu jarayonni tezlashtirdi va chuqurlashtirdi. Urushning o’zidayoq katta-katta qullar ommasining paydo bo’lishiga sabab bo’ladi.
Qullar miqdorining ortib ketishi mahalliy zodagonlarni ham befarq qoldirmadi, garchi qullar asosiy ishlab chiqaruvchi kuch bo’lmasada, mahalliy zodagonlar ularning mehnatidan avvalgiga qaraganda ko’proq foydalanishga harakat qilmoqda edilar.
Iskandarning harbiy yurishlari O’rta Osiyoda yagona xukmdorga, qo’shinga va boshqaruvning batartib tuzilmasiga ega bo’lgan katta - katta davlatlarning tashkil topishiga kuchli turtki bo’ldi. Yana shu narsa diqqatga molikki, Iskandarning yurishlari, xuddi O’rta Osiyoda bo’lganidek, Yunonistonning o’zida ham madaniy hayotda katta ahamiyat kasb etganidan ko’z yumish mumkin emas. Bu davlatlar tarixida birinchi marta ikki olam, yunon va Sharq olami bir - biriga yanada bog’landi. Mag’rib va mashriqning savdogarlari, xunarmandlari, musofirlari, jangchilari va boshqa kasb-xunar sohiblari bir-birlari bilan yaqindan tanishdilar. Bu hamkorlik jarayonida xar ikkala tomon o’z tajribasi, yutuqlarini o’rtoqlashib, bir-biriga ta’sirini o’tkazdi. Iskandar barpo etgan asosiy shaharlar joylashgan. Baqtriyaga yunon madaniyatining ta’siri ayniqsa kuchli bo’lgan. Iskandar bir qator mahalliy urf-odatlarni o’z saroyida joriy etadi, qo’shiniga ko’plab so’g’dliklarni qabul qiladi, ularni saroyiga yaqinlashtiradi.
Mehnat qurollarining takomillashuvi, ma’danga ishlov berishning yaxshilanishi xunarmandchilikning o’sishiga, sug’oriladigan dehqonchilikka, pirovard- oqibatda mulk tengsizligining paydo bo’lishiga, urug’chilik jamoalarning tarqab ketishi va barham topishga, eramizgacha I ming yillikda quldorlikning vujudga kelishga olib keladi. Datslabki shaharlar paydo bo’ldi. Xorazm, Baqtriya, So’g’d, Parfiya kabi yirik davlatlar tarkib topdi. Uzoq muddat davomida O’rta Osiyo davlatlari Ahmoniylar (Eron) davlatiga qarshi urush olib bordi. Ahmoniylar davlati eramizgacha VI asrda O’rta Osiyo xududlarini bosib oldi va uning katta qismida (Xorazm davlati ham shunga qarar edi) o’z xokimiyatini o’rnatdi. Eramizgacha 331- 327 yillarda Iskandar Zulqarnayn Eron shohi Doro I ning qo’shinini tor-mor qiladi va Ahmoniylar davlatining asosiy viloyatlarini, jumladan hozirgi O’zbekiston erlarini ham zabt etdi. Yunon-makedon istilochilarining zulmiga qarshi eng yirik qo’zg’olon Spitamen (eramizgacha 329-327 yillar) boshchiligida bo’lgandi va shafqatsizlarcha bostirilgandi. Eramizgacha II asr O’rtalarida massagetlar qabilalari, Xorazm, So’g’d va Baktriyaning o’troq aholisi yunon-makedon xokimlariga qaqshatqich zarba berdilar va ularni O’rta Osiyodan xaydab yubordilar.
I-IV asrlarda Kushon davlati yuzaga keldi va u juda tez kuchayadi.
V asr O’rtalarida O’rta Osiyo xududlarida Eftalitlar davlati degan yangi qudratli davlat tashkil topadi. Bu davlatda er egalari (feodal) munosabatlari yuzaga kelishining dastlabki shart-sharoitlari paydo bo’ladi.