Farg'ona davlat universiteti sirtqi bo’lim “ijtimoiy-gumanitar fanlar” kafedrasi iqtisodiyot

 
Pulning funksional nazariyasi pulning xarid qobiliyatini ularning 
muomalasi, yoki amal qilishi (shuning uchun nomi) natijasida ko'rib chiqadi. 
Pulning funksional nazariyasi ularning muomala sohasidagi funktsiyalarini 
bajarishi sababli ularning pul uchun metall tarkibining ahamiyatsizligini asoslaydi. 
Pulning funksional nazariyasi turli xil variantlarga ega. Shunday qilib, XVIII asrda 

---

sanoatning o'sishi davrida pulning muomala vositasi sifatidagi funktsiyasi va 
metall pullardan voz kechish imkoniyati, umuman olganda, pulning metall 
tarkibining ahamiyatsizligi alohida ta'kidlangan. 19-asr oxirida. pulning funksional 
nazariyasi Avstriya siyosiy iqtisod maktabi vakillari tomonidan keng qoʻllab-
quvvatlandi, shu jumladan. shu jumladan F. Vizer va 20-asr boshlarida. L.Mizes va 
boshqalar.Pulning qiymatini psixologik qiymat nazariyasi asosida tushuntirishga 
harakat qildilar, tovar qiymatini sub'ektiv psixologik baholarga tushirdilar va pulni 
bu baholarni ifodalash vositasi sifatida e'lon qildilar.Ularning fikricha, pul qiymati 
narxlarda ifodalanadi va pulga bo'lgan ehtiyoj va ularning muomaladagi massasi 
o'rtasidagi munosabatlarga bog'liq. Shunday qilib, pulning funktsional 
nazariyasining psixologik versiyasi tarafdorlari psixologik omillarga ma'lum o'rin 
ajratgan holda pulning miqdoriy nazariyasiga yaqin xulosaga kelishadi. 
Davlat pul nazariyasi pulning nominalistik nazariyasining bir turi bo'lib, 
pulni faoliyat natijasi deb hisoblaydi 
davlat hokimiyati
... Ushbu nazariyaga ko'ra, 
davlat nafaqat pulni yaratadi, balki unga to'lov qobiliyatini ham belgilaydi. Pulning 
sof huquqiy tabiatini ko'rib chiqib, pulning davlat nazariyasi uning metall 
tarkibidagi pulning to'lov qobiliyatining ahamiyatini inkor etadi va qog'oz pullar 
metall pullar kabi yaxshi ekanligini ta'kidlaydi. Asosiy funksiya toʻlov vositasi 
funksiyasi deb qaralib, pulning qiymat oʻlchovi, xazina va jahon pullari funksiyasi 
eʼtiborga olinmaydi. Pulning davlat nazariyasining asosiy qoidasi, ya'ni pulning 
to'lov qobiliyatini davlat o'rnatadi, degan qoida tangalarning zararini oqlash 
maqsadida ilgari surilgan bo'lib, bu qadimgi Rimda va o'rta asrlarda keng 
qo'llanilgan. Odatda, tangaga etkazilgan zarar davlat qarzlarini kamaytirishga 
qaratilgan bo'lib, ular qarz muddatiga nisbatan kamroq metall tarkibiga ega bo'lgan 
pul birliklarida to'lanishi mumkin edi. Ushbu amaliyotni oqlash, aslida, advokatlar 
tomonidan qo'llab-quvvatlangan qarzning sof nominal xususiyatini tan olishni 
anglatardi. Rossiyada bunday qarashlar Ivan Pososhkov tomonidan ishlab 
chiqilgan bo'lib, u Pyotr 1 hukmronligi davrida tangalarning zararlanishini himoya 
qilish uchun chiqqan. 20-asr boshlarida. Germaniyada pulning davlat nazariyasi 
ishlab chiqilgan; Bu vazifa bilan belgilandi 
moliyaviy ta'lim
 urush va inflyatsiyani 
oqlash istagi. Uning eng ko'zga ko'ringan vakili nemis iqtisodchisi G.Fr. 1905 
yilda "Pulning davlat nazariyasi" kitobini nashr etgan Knapp. U pulni faqat to'lov 
vositasi deb hisoblagan. Knappning ta'kidlashicha, pulning to'lov qobiliyati davlat 
tomonidan o'rnatiladi. Shuning uchun pulga davlat hokimiyati va qonuni mahsuli 
sifatida qarash kerak. "Pulning mohiyati, - deb yozgan edi Knapp, - belgilarning 
materialida emas, balki ulardan foydalanishni tartibga soluvchi huquqiy 
qoidalarda". Pul birligining metall tarkibi faqat pul quymalarda muomalada 
bo'lganda va og'irlik bo'yicha qabul qilinganda muhim ahamiyatga ega edi. 
Tangalar zarb qilishga o'tishi bilan pullar tokenlarga aylandi va ularning qiymati 

---

sof nominalga aylandi. Knapp bir puldan ikkinchisiga, masalan, kumushdan 
oltinga o'tishda davlat ular o'rtasida har qanday vazn nisbatini o'rnatish huquqiga 
ega deb hisoblardi. Shuning uchun, pul qanday materialdan yasalganligi muhim 
emas va qog'oz pullarni eng yaxshi pul deb hisoblash kerak. U o'z nazariyasining 
to'g'riligiga dalil sifatida metall pullar bilan bir qatorda to'lov vositasi sifatida 
qo'llaniladigan qog'oz pullarga ham murojaat qildi. Toʻlov vositalarining davlat 
tomonidan yaratilishi, Knappning fikricha, yangi toʻlov vositalarining paydo 
boʻlishini belgilab berish, ularga nom berish va eski va yangi pul birliklari 
oʻrtasidagi munosabatni oʻrnatishda ifodalanadi. Doimiy ravishda pulning nominal 
yoki, uning ta'biri bilan aytganda, "nizom" (yunoncha. Xart - belgi) xususiyatini 
ta'kidlab, Knapp, o'z tarafdorlari kabi, "oltinni yo'q qilishga" harakat qildi va shu 
bilan uning muomaladan olib tashlanishi va pulga aylantirilishini oqlashga harakat 
qildi. harbiy zahira ... 1923 yilda Germaniyada o'tkir inflyatsiya avjida chop etilgan 
"Pulning davlat nazariyasi"ning 4-nashrida Knapp pul umuman qadrsizlanishi 
mumkin emas, chunki "davlat pul qiymatining o'zgarishini bilmaydi" deb 
ta'kidladi. Pulning davlat nazariyasi jahon urushlari davrida keng tarqaldi, u harbiy 
operatsiyalarni moliyalashtirish uchun pul surrogatlarini chiqarishni nazariy 
asoslash sifatida foydalanildi. 
Xulosa
Bu mavzu yuzasidan ma’lumotlar qidirib juda keng qamrovli mavzu 
ekanligini va pul nazariyasi haqida turli olimlar turlicha fikir yuritishkanini bilib 
oldim va o’zim asosiy deb hisoblagan ma’lumotlarni qisqacha qilib pul 
nazariyasining negizini tushuntirib berishga harakat qildim. 
Pul kelib chiqishining evolutsion konsepsiyasiga ko‘ra, ular ijtimoiy mehnat 
taqsimoti, ayirboshlash, tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida vujudga 
kelgan. 
Taxminan eramizdan oldingi XII asrda Xitoyda, VII asrda esa o‘rta yer 
dengizi davlatlari — Lidiya va Eginada vazni, miqdori va qotishmalarining 
tarkibiga ko‘ra bir xildagi metall pullar paydo bo'ldi. 
1816-yildan 1900-yiigacha mamlakatlarning ko‘pchiligi oltin yoki oltin 
tangali standartga o‘tganlar, lekin oltin standart aksariyat ko‘pchilik davlatlarda 
birinchi jahon urushigacha amal qilib turdi. 
Yevropada urushdan keyin bir qator mamlakatlarda oltin standartni yana 
qaytadan tiklashga bo‘lgan urinishlar kerakli natija bermadi. 
XX asrning 70-yillarida oltinning denominallashuvi yuz berib, buning 
natijasida oltin oldiniga mamlakatning ichki aylanishida muomala va to'lov 
vositasi funksiyalarini, so'ngra 1976-yildan boshlab jahon pullari funksiyasini ham 

---

bajarmay qo'ydi. Ichki aylanishda va jahon bozorida qog'oz va kredit pullari oltinni 
siqib chiqarib tashladi. 
Bugungi kunda pul va pul siyosatining nazariy muammolari g‘arb 
iqtisodchilarining bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan ikki oqimi — keynschilik va 
monetarizm o'rtasida kuchli bahs-munozaralar va raqobat maydoniga aylangan 
Siyosiy iqtisodiy toifa sifatida «Pul bu nima?» ekanligini aniqlash, ularning 
fundamental xususiyatlari va sabablarini aniqlashga intilish iqtisodiy fikrlashning 
ko‘p asrlik tarixi orqali o'tadi. Biroq bugungi kunda ham pulning nima ekanligi va 
uning takror ishlab chiqarish aloqalari tizimida egallagan o'rni haqida umumiy bir 
ilmiy tasavvur yo'q. 
Pulning mohiyati haqidagi nazariyada uch asosiy yo'nalishni ajratib 
ko'rsatish mumkin: metallistik, nominalistik va miqdoriy. Pulning alohida tovar 
sifatidagi mohiyatini hech bir nazariya batafsil yoritib bera olmagan deb 
hisoblayman bu uch nazariyaning har birining mohiyatini taqqoslab ko’radigan 
bolsak qaysidir jihatdan ular bir hil nazariya yana bir tomondan oladigan bo’lsak 
umuman bir-biriga to’g’ri kelmaydigan boshqa-boshqa nazariyalar deb olsak 
boladi. 

---