Farg'ona davlat universiteti sirtqi bo’lim “ijtimoiy-gumanitar fanlar” kafedrasi iqtisodiyot

Pul nazariyasi. 
 
Pul nazariyasi keynschilik va monetarizm paydo bo‘lishidan ancha oldin 
vujudga kelgan bo‘lib, ko‘p asrlik tarixga ega. Pulning fundamental muammolari 
g‘arb siyosiy iqtisodining mumtoz vakillari A. Smit, D. Rikardo asarlaridayoq 
yo‘lga qo‘yilgan. Keyinchalik ular XIX—XX asrlaming yirik nazariyotchi olimlari 
J. S. Mill, U, Jevons, L. Valras, A. Marshall va boshqalar tomonidan 
umumlashtirilgan va qayta ishlangan. So'nggi yarim asr davomida pulni o‘rganish 
estafetasi g‘arb iqtisodiy fanining J. Xiks, P. Samuelson, J. Tobin, F. Modilyani, D. 
Patinkin, M. Fridman kabi olimlari qo‘liga o‘tdi. Nobel mukofoti laureati bo‘lgan 
(Patinkindan tashqari) aynan shu olimlarning mehnatlarida «keynschilik— 
monetarizm» dixotomiyasi (ikkiga bo‘linish) eng to‘liq amalga oshirilgan. 
Urushdan keyingi «pul renessansi» tadqiqotlarni pul nazariyasining abadiy, 
fundamental muammolariga qaratdi, «keyns inqilobi» esa asosiy e’tiborni to‘lov 
layoqatiga ega bo‘lgan talabni tartibga solish muammolariga qaratdi va «yuqori 
nazariya» muammolarini chetda qoldirib ketdi. 
Pulning Keyns nazariyasi. Pulning mohiyati va uning ishlab chiqarishga 
ta’siri haqidagi bu nazariyani ingliz iqtisodchisi J.M.Keyns (1883-1946) 1920-
yillarning oxiri 1930-yillarning boshlarida taklif qilgan. Uzoq muddatli vaqt 
doiralarida ishlaydigan pulning miqdoriy nazariyasi Buyuk Depressiya davridagi 
inqiroz tufayli yuzaga kelgan muammolarni hal qila olmadi. Keyns 1936-yilda 
chop etilgan “Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi” asarida iqtisodiy 
jarayonlarga o‘ziga xos yondashuvni taklif qildi. Daromadlar harakatida pul 
muomalasining tezligi daromadlar, foiz stavkasi va iqtisodiyotning boshqa 
parametrlari o'zgarishi bilan jami o'zgarib turadigan o'zgaruvchi sifatida qaraladi.
Foiz stavkasining investitsiya siyosatiga ta'siri pul muomalasi shartlari butun 
iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish va bandlikka ta'sir qiladigan dastak sifatida 
aniqlanadi. Pul emissiyasi ishlab chiqarish holatiga foydali ta'sir ko'rsatadi. Keyns 
haddan tashqari ishlab chiqarishning tsiklik inqirozlarining asosiy sababini 
samarali ("samarali") talabning surunkali tanqisligi deb hisobladi, bu uning 
modelida abadiy va ekstrasotsial "psixologiya qonunlari" ning ta'siri bilan bog'liq, 
masalan, qonun. iste'molning daromaddagi ulushining o'sishi bilan kamayishi va 
shunga mos ravishda daromadning pul mablag'lari qoldig'i ko'rinishidagi 
to'plangan qismini ko'payishi va natijada tovarlar va xizmatlarga bo'lgan talabning 
to'lov qobiliyatining pasayishi. Foiz muhimligi bilan bog'liq: "Foiz stavkasi ma'lum 
bir davr uchun likvidlik bilan xayrlashish uchun mukofotdir". Ushbu mukofot 
miqdori ikki omil bilan belgilanadi: pul miqdori va pul egalari tomonidan 
"likvidlik afzalligi" darajasi. Keyns pulni boylik turlaridan biri deb hisobladi va 
aktivlar portfelining biznes agentlari pul ko'rinishida saqlamoqchi bo'lgan qismi 

---

ular likvidlik xususiyatini qanchalik qadrlashiga bog'liqligini ta'kidladi.Aktivlar 
likvidlilikka ega bo'ladi, agar ular sifatida foydalanish mumkin bo'lsa. to'lov 
vositasi va ularning egasi bunday aktivlarning nominal qiymati o'zgarmasligiga 
ishonchi komil. Uchta sabab odamlarni boyliklarining kamida bir qismini likvid 
aktivlar ko'rinishida saqlashga olib keladi. 
pul aktivlari
(naqd pul va talab bo'yicha 
hisob-kitoblar) kamroq likvidli, ammo daromad keltiruvchi aktivlar sifatida emas.
Tranzaksiya motivi - pul mablag'larini to'lov vositasi sifatida ishlatish 
qulayligidan kelib chiqqan holda saqlash motivi. Ehtiyot motivi (xavfsizlik motivi) 
pulni kelajakda kutilmagan ehtiyojlarni ro'yobga chiqarish yoki kutilmagan 
imkoniyatlardan foydalanish imkoniyatini beruvchi manba sifatida saqlash 
motividir. Spekulyativ motiv - kelib chiqadigan pulni saqlash motivi kutilayotgan 
stavkaning oshishi davrida obligatsiya aktivlarini ushlab turish natijasida kapital 
yo'qotishlarning oldini olish istagi 
kredit foizlari
... Bu pulga bo'lgan talab miqdori 
va kredit foiz stavkasi o'rtasidagi teskari munosabatni hosil qiladi: ssuda foiz 
stavkasining pasayishi bilan pulga bo'lgan talab miqdori asta-sekin o'sib boradi.
Keynsning fikriga ko'ra, davlat muomalaga chiqarilgan pul miqdorini 
o'zgartirgan holda va shu bilan "likvidlik afzalligi" darajasi bo'yicha harakatsizlik, 
uning modelida kapital qo'yish jarayonining intensivligini belgilaydigan foiz 
stavkasi darajasiga ta'sir qilishi mumkin. . Bozor foiz stavkasi qanchalik past 
bo'lsa, investitsiyalarni amalga oshirish qanchalik foydali bo'lsa, yalpi 
investitsiyalar va iste'mol talablari shunchalik yuqori bo'ladi. Shuning uchun Keyns 
foiz stavkasini pasaytirish va kapital qo'yilmalarni rag'batlantirish uchun 
qo'shimcha to'lov vositalarini chiqarishdan iborat bo'lgan inflyatsiya siyosati 
yordamida ishlab chiqarishning inqirozli pasayishiga qarshi turishni tavsiya qildi. 
Keyns 1930-yillar tajribasiga ishora qilib, chuqur tushkunlik sharoitida foiz 
stavkasi pul massasining o'sishiga befarq bo'lib qolishi mumkinligini aytdi, bu esa 
foizlarni ishlab chiqarish rag'batlantiriladigan darajaga tushishiga yo'l qo'ymaydi. 
Ushbu hodisa "mutlaq likvidlik afzalligi" yoki "likvidlik tuzog'i" deb nomlangan. 
Xuddi shunday vaziyatda Keyns inqirozlarni bartaraf etish uchun xarajatlarni 
oshirishni tavsiya qildi 
davlat byudjeti
 xususiy investitsiyalar etishmasligini 
qoplash. Keyns o'zining pulga bo'lgan talab nazariyasini likvidlikni afzal ko'rish 
nazariyasi deb atadi. Uning gʻoyalari keng tarqaldi va amaliyotda faol foydalanildi 
(masalan, AQSH prezidentlari F. Ruzvelt va J. Kennedi).