Farg'ona davlat universiteti sirtqi bo’lim “ijtimoiy-gumanitar fanlar” kafedrasi iqtisodiyot

Xulosa: 
Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki
pulning bajarilgan ish, koʻrsatilgan 
xizmatlar, sotib olingan tovarlar haqini toʻlash, hisobkitoblar va toʻlovlarni amalga 
oshirish, nafaqalar berish, qarzlarni qaytarish vositasi sifatida foydalanish 
jarayonidagi uzluksiz harakati. Pul muomalasi har bir mamlakat pul tizimi 
miqyosida amalga oshadi. Pul muomalasi naqd va nakd boʻlmagan muomalaga 
boʻlinadi. Naqd pul bankdan chiqqach, korxona, tashkilotlar kassasiga va aholi 
koʻliga oʻtadi. Oddisotdi vatoʻlov harakatlari bajarilgach, yana bankka kaytadi. 
Naqd boʻlmagan pul muomala-siga firma, korxona, tashkilotlarning bankdagi 
hisobida turgan pulning harakati kiradi va bunday muomala chek, kredit 
kartochkasi, veksel, obligatsiya, sertifikat va boshqa vositalar harakati shaklida 
olib boriladi. 
Pul barcha zamonlarda o’z qiymatini saqlab qolish ya’ni, pul - bu boshqa 
tovar va xizmatlar qiymatining universal ekvivalenti bo'lgan maxsus mahsulotdir 
deyilgan qoida bo’yicha har qanday maxsulot yoki tovar muxtasar qilib aytkanda 
insoniyatga kertak bo’ladigan barcha moddiy extiyojlarini qondirish uchun xizmat 
qiladigan vositadir. 

---

Pul massasi va uning mohiyati. 
 
Pul, eng avvalo, bozor tovarlari iqtisodiy qiymatining universal o'lchovidir 
(«hisob birligi»). Ammo pul umumiy qabul qilingan hisob birligidir, chunki u har 
qanday realizatsiya qilinadigan (sotilgan) tovar uchun to'lov vositasi sifatida 
ishlatiladi. Pulning "to'lov" funktsiyasi pulning asosiy nazariy va amaliy 
muammosini keltirib chiqaradi - likvidlik muammosi. 
Likvidlik mohiyatini tushuntirish zamonaviy pul nazariyasining asosiy 
printsipida mavjud - "Pul vazifasini bajaradigan hamma narsa puldir". 
Darhaqiqat, "aktivlar" ning aksariyati (bu bozor talabiga ega bo'lgan, ma'lum 
sharoit va sharoitlarda egalari tomonidan begonalashtirilishi mumkin bo'lgan 
qiymatlarning nomi) potentsial pul. Har qanday real aktivning to'lov vositasi 
sifatida ("noqonuniy" bo'lsa ham) va shu tariqa o'ziga xos pul rolini o'ynash 
qobiliyati iqtisodiy nazariyada shunday nom oldi. "likvidlik". 
To'g'ridan-to'g'ri tajriba shuni ko'rsatadiki, likvidlik bozor iqtisodiyoti 
sharoitida aktivlarning haqiqiy mulki hisoblanadi: bozorda samarali talab mavjud 
bo'lgan har qanday aktiv to'lov vositasi sifatida potentsial sifatida harakat qilishi 
mumkin. Gap faqat ushbu aktivni sotib olingan tovarga (yoki ko'pincha pulga) 
almashtirish bilan bog'liq xarajatlarda. "Likvidlik darajasi" va bu ma'lum aktivni 
almashtirish qiymatining qiyosiy qiymatini va boshqa aktivni almashtirish bilan 
bog'liq shunga o'xshash xarajatlarni anglatadi (iqtisodiy nazariyada bunday 
ayirboshlash xarajatlari deyiladi) "Tranzaksiya xarajatlari") . 
Aktivlar likvidlik darajasiga qarab tartibga solinishi mumkin. Ushbu uzun 
seriyaning bir qutbini tranzaksiya xarajatlari minimal bo'lgan aktivlar egallaydi. 
Ular orasida "chempion" ham bor Naqd pullar, to'g'ridan-to'g'ri, to'g'ridan-to'g'ri 
almashish xususiyatiga ega har qanday ayirboshlash xarajatlari nolga teng bo'lgan 
boshqa aktiv - barcha sotuvchilar har doim va istalgan miqdorda ushbu "aktiv" ni 
sizdan qabul qilishga tayyor. Qisqasi, naqd pul mutlaqo likvid aktivdir... Boshqa 
qutbda mutlaqo likvid bo'lmagan aktiv bo'ladi, unga bozor talabi mavjud va 
bo'lmaydi. 
Boshqa barcha aktivlar bu qutblar orasida joylashgan. Ko'rinib turibdiki, 
aktivning likvidligi qanchalik yuqori bo'lsa, u pulga qanchalik yaqin bo'lsa, 
shunchalik ko'p pulga o'xshaydi. 
Likvidlik har qanday aktivning uchta xususiyatini tavsiflaydi (zarur 
bo'lganda, u boshqa qiymatga almashtirishi mumkin bo'lgan qiymat sub'ektiga 
tegishli): 
Ushbu aktivdan to'lov vositasi sifatida foydalanishning haqiqiy imkoniyati, 

---

"Ishonchli" aktivning to'lov vositasiga aylanish tezligi, 
Aktivning "vaqt va makonda" asl nominal qiymatini saqlab turish qobiliyati 
("inflyatsiyaga qarshi barqarorlik darajasi"). 
Ko'pchilik o'z aktivlarini "potentsial naqd pul" sifatida baholashi bejiz emas, 
xususan, ularning likvidligining haqiqiy darajasini (naqd pulga aylantirish) 
tuzatish. 
Aktivlarning likvidligi iqtisodiy agentning bozor holatining muhim 
belgisidir: u qanchalik ko'p likvidli aktivlarga ega bo'lsa, shunchalik ko'p 
bo'ladi. 
iqtisodiy imkoniyatlar
 uning oldida oching. 
Demak, shuni aytish mumkinki, deyarli har qanday begonalashtirilgan bozor (ya'ni, 
talabga ega) aktiv to'lov vositasi bo'lib xizmat qilishi mumkin va shu tariqa, 
yo'qotishlar bilan bo'lsa-da, yagona, bir martalik pul rolida. 
Pul massasi — xoʻjalik aylanma-siga xizmat koʻrsatadigan va xususiy
shaxslar, korxonalar va davlatga tegishli harid va toʻlov vositalarining jami hajmi. 
Pul massasi muomaladagi va jami Pul massasigaboʻlinadi. Muomaladagi Pul 
massasi muayyan davrda, muayyan sanada hara-katda, muomalada boʻlgan pul 
miqdo-rini, jami Pul massasi muomalaga chiqarilgan pullarning toʻliq miqdorini 
bil-diradi. 
Unga naqd pullar
, korxonalar va aholining banklarda hisobvaraklarda 
saqlanayotgan pul mablagʻlari, toʻlanishi shart boʻlgan pul majburiyatlari kiradi. 
Tovar ayirboshlash va toʻlov-hisobkitob munosabatlari shakllarining rivojlanishi 
bilan muomalada yurgan Pul massasining tarkibi va tuzilmasi jiddiy oʻzgarishlarga 
uchraydPul massasi bu jismoniy va yuridik shaxslarga hamda davlatga tegishli 
bo’lgan naqd va naqdsiz ko’rinishdagi pul mablag’larining yig’indisidir. 
Pul muomalasi bu pullarning naqd va naqd bo’lmagan shakllardagi doiraviy 
aylanishi bo’lib, bunda pullar to’lov vositasi va muomala vositasi funksiyalarini 
bajaradi. Pul muomalasi jarayonida ishtirok etadigan pullar 2 ga bo’linadi. 
1. Aktiv pullar bevosita to’lov jarayonidagi pullardir. Shu pullar tufayli T-P 
(tovar 
pul) 
yoki 
P-T 
jarayoni 
nihoyasiga 
yetadi. 
2. 
Passiv pullar-deganda 
aholining, 
korxonalarning 
va 
davlatning 
banklaridagi hisob raqamlarida turgan pullar hamda aholining qo’lidagi naqd pullar 
tushuniladi. 
Pul 
massasi 
tushunchasi 
Iqtisodiyotdagi muomalalarda pul ayirboshlash vositasi bo'lib xizmat qilganligi 
sababli, iqtisodiyotning oddiy modelida pul massasi shu maqsadda xizmat qiluvchi 

---

aktivlar miqdorigacha kamayadi. Ammo murakkab real iqtisodiyotda bu savolga 
javob unchalik aniq emas. Avvalo, pul massasi tushunchasini aniqlash kerak. 
Pul massasi tushunchasi bozor iqtisodiyotini makroiqtisodiy tahlil qilish uchun 
asos bo'lib, u tashqi iqtisodiy adabiyotlarda va statistikada keng qo'llaniladi. 
Mahalliy o'quvchi uchun bu asosan yangi. Pul massasi diqqat markazida 
bo'ladi markaziy bank va davlat organlari. Bu tushunarli, chunki agar u juda tez 
o'sadigan bo'lsa, unda muqarrar 
natija narxlarning oshishi
, inflyatsiya, tanqislik 
bo'ladi. Va aksincha, uning tez qisqarishi bilan ishsizlik paydo bo'ladi, ishlab 
chiqarishning 
pasayishi 
sodir 
bo'ladi. 
pul massasi jismoniy shaxslar, muassasalar (korxonalar, 
birlashmalar
, tashkilotlar) 
mulkdorlari (korxonalar, birlashmalar, tashkilotlar) va davlat mulki boʻlgan 
iqtisodiyotda tovar va xizmatlar aylanishini taʼminlovchi naqd va naqd pulsiz 
isteʼmolchi 
va 
toʻlov 
vositalari 
majmuidir. 
Pul massasi o'z ichiga oladi birinchidan, naqd pullar muomalada, ya'ni aholi 
qo'lidagi barcha qog'oz pullar va metall tangalar, shuningdek, korxona, muassasa 
va tashkilotlar sinflarida. Banklarning kassalaridagi naqd pullar pul massasiga 
kirmaydi. 
Pul, ta'rifiga ko'ra, mukammallik xususiyatiga ega. likvidlik, ya'ni to'lov 
vositasi sifatida hech qanday to'siqlarsiz darhol harakat qilish qobiliyati. Iqtisodiy 
agentning portfelidagi boshqa turdagi mulklar yoki aktivlar (ko'chmas mulk, 
uzoq 
muddatli obligatsiyalar
, obligatsiyalar, aktsiyalar va boshqalar) turli darajadagi 
likvidlikka ega. Biroq, mukammal likvidlikka ega bo'lgan naqd pul o'z egalariga 
daromad keltirmaydigan kamchiliklarga ega. Shu bilan birga, likvidligi kam 
bo'lgan boshqa turdagi aktivlar o'z egalariga ma'lum daromad keltiradi. 
Narxlarning 
tez 
o'sishi 
sharoitida 
bu 
holat 
juda 
muhimdir.