Farg’ona Davlat Universiteti Sirtqi bo’lim Iqtisodiyot yo’nalishi c 20. 23 guruh talabasi Mirzayev Muhriddinning Pul va Banklar fanidan


Inflyatsiya va unga qarshi kurashish yo’llari


Download 1.15 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/9
Sana15.03.2023
Hajmi1.15 Mb.
#1269118
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
Mirzayev Muhriddinning PUL VA BANK fanidan mustaqil ishi

3. Inflyatsiya va unga qarshi kurashish yo’llari. 
 
Inflyatsiyaning har tomonlama avj olib ketishi mamlakatda ijtimoiy va iqtisodiy 
jihatdan qarama- qarshi qarshiliklar yuzaga kelishiga olib keladi. Shuning uchun davlat 
inflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini barqarorlashtirish chora- tadbirlarini 
ishlab chiqadi. Inflatsiyaning qarshi kurashning asosiy shakllari: inflyatsiyaning qarshi 
siyosat va pul islohati hisoblanadi. Har davlatda pul muomalasi ma‘lum qonun qoidalar 
asosida tartibga solib turiladi. Oldingi markazlashgan rejali boshqaruv asoslangan 
iqtisodiy tizimda pul muomalasi rejalashtirish asosida boshqarib kelingan. Axolining 
daromadi va xarajatlarini davlat tomonidan muvofiqlashtirib turilgan. Tovar ishlab 
chiqarishni kengaytirish axoliga kreditga tovar berish, baxolar tizimini o‘zgartirib 
turish va hokazolar. Barcha jarayonlar davlat tomonidan boshqarilgani uchun pul 
muomalasi qonuni buzilganda davlat o‘z vakolati doirasida narxlarni o‘zgartirish yo‘li 
bilan pul reformasi bilan pul muomalasini tartibga solib kelgan. Bozor iqtisodi 
sharoitida pul muomalasini ma‘lum usullar yordamida tartibga solib turadi. 
Inflyatsiyaga qarshi kurashish quyidagicha amlga oshirilishi mumkin: Pul 
islohatlari (revolvasiya, devolvatsiya, nulifikasiya va denominasiya); Antiinflatsion 
siyosat: daromadlar siyosati va deflyatsion siyosat. Daromadlar siyosati (ijtimoiy 
noroziliklarni yuzaga keltirishi mumkin) ish haqi va narxlar o‘sishini parallel nazorat 
qilgan holda, ish haqi o‘sishini chegaralash yoki muzlatishdir. Deflatsion siyosat pul-
kredit siyosati va soliq mexanizmlari orqali boshqarish bo‘lib, unda davlat xarajatlari 
kamaytiriladi va soliq stavkalari oshirilishi yoki Markaziy bankning pul-kredit siyosati 
instrumentlari orqali pul massasini boshqarishdir. 
Markaziy bank pul muomalasini barqarorlashtirish va inflyatsiyani oldini olish 
borasida quyidagi pul-kredit siyosatini olib boradi:


12 
1. Qayta moliyalashtirish siyosati
2. Majburiy rezervlar me‘yorlari
3. Ochiq bozordagi operatsiyalar
4. Valyuta siyosati
Markaziy bankning qayta moliyalash siyosati Markaziy bank tomonidan tijorat 
banklarini kreditlash bilan bog’liq bo’lgan tadbirlarning majmui bo’lib, ushbu siyosat 
quyidagi uch xil kreditlash usulidan foydalanilgan holda amalga oshiriladi:
a) tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan ularning balansidagi trattalarni 
qayta hisobga olish yo’li bilan kreditlash usuli;
b) tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan ularning balansidagi qimmatli 
qog’ozlarni garovga olish yo’li bilan kreditlash usuli;
v) tijorat banklarini to’g’ridan to’g’ri kreditlash usuli.
Mazkur usulda berilgan kreditlar overdraft shaklida yoki muddatli kreditlar 
shaklida beriladi. Mamlakatimizda Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan qayta 
moliyalashtirish stavkasi haqida so‘z yuritadigan bo‘lsak u quyidagi ko‘rinishga ega 
bo‘lgan:
Mamlakatimizda ham O‘zbekiston Respublikasining Markaziy bankining tijorat 
banklari beriladigan kreditlari uchun o‘rnatiladigan qayta moliyalash stavkasi 
inflyatsiyaga qarshi kurashda asosiy stavkalardan biri sifatida xizmat qiladi. 
Respublikamizda milliy valyuta so‘m muomalaga kiritiladigan paytda qayta 
moliyalash stavkasi yiliga 150% ni tashkil etar edi.Ammo milliy valyuta 
kiritiladiguncha bo‘lgan inflyatsiyaning inersiya kuchi shu darajada katta ediki tezda 
qayta moliyalash bu darajasi yetarli emasligi ma‘lum bo‘lib qoldi. Inflyatsiyani 
kamaytirish borasida yanada qat‘iyroq siyosat yuritish maqsadida markaziy bank 1994-
yil oktabrdan boshlab qayta moliyalash stavkasini 150% dan 225 %gacha ko‘tardi. 
Majburiy zaxira siyosati Markaziy bank pul-kredit siyosatining an‘anaviy 
instrumentlaridan biri hisoblanadi. Ushbu instrument dastlab tijorat banklarining kredit 
ekspansiyasini jilovlash maqsadida AQSH bank amaliyotiga joriy qilingan edi. Hozirgi 
davrga kelib majburiy zaxira siyosati muomaladagi pul massasini tartibga solishning, 
milliy bank tizimining likvidliligiga Markaziy bank tomonidan ta‘sir etishning muhim, 
ta‘sirchan vositasiga aylandi. Majburiy zaxira siyosati kam sonli davlatlarda pul-kredit 
siyosatining instrumenti sifatida qo’llanilmaydi. Markaziy bank pul-kredit siyosatining 
instrumentlaridan foydalanish amaliyoti takomillashmagan mamlakatlarda, xususan, 
ko’pchilik o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida majburiy zaxira siyosatidan Markaziy 
bank pul-kredit siyosatining asosiy instrumentlaridan biri sifatida foydalanilmoqda.
Majburiy zaxira siyosati O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit 
siyosatining asosiy, an‘anaviy instrumentlaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa, Markaziy 
bankning ochiq bozor operatsiyalarining rivojlanmaganligi majburiy zaxira 
siyosatining ahamiyatini yanada oshiradi. Mamlakatimizda majburiy rezervlar 
meyorlarini belgilash O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1994 – yil 


13 
1 – maydan boshlab amalga oshirib kelinmoqda. 
Bu ko‘rsatkich 15 % gacha tushdi va bu ko‘rsatkich 2007- yilga kelib 13 % gacha 
pasaytirildi. Lekin 2008 yilda vujudga kelgan jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi 
tufayli yana 15 % ga ko‘tarildi. 2009 – yilga kelib jahon moliyaviy – iqtisodiy 
inqirozini bartarf etish barobarida pul – kredit siyosati sohasidagi islohotlarga ehtiyoj 
sezildi va shu sababli O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 
yaxshilangan va zamon talablariga javob beradigan to‘rt xil toifadagi guruhlash tizimi 
joriy etildi. 
Markaziy bankning valyuta siyosati uning an‘anaviy pul-kredit instrumentlaridan 
biri hisoblanadi. SHu sababli, valyuta siyosatining pirovard maqsadi milliy valyutaning 
barqarorligini ta‘minlash hisoblanadi. 2016 yilda valyuta siyosati milliy valyuta 
almashuv kursi keskin tebranishlari oldini olishga, inflyatsion jarayonlarni jilovlashga 
hamda mahalliy ishlab chiqaruvchi korxonalarning ichki va tashqi bozorlardagi 
raqobatbardoshligini qo'llabquvvatlashga yo'naltirildi. Bunda valyuta bozorini 
samarali tartibga solish maqsadida valyuta kursining o'zgarib boruvchi boshqariladigan 
strategiyasini qo'llash orqali so'mning AQSh dollariga nisbatan kursini bosqichma-
bosqich pasaytirish choralari ko'rildi. 
Mamlakatimiz tashqi savdo operatsiyalarining asosiy qismi AQSh dollarida 
amalga oshirilishini inobatga olib, so'mning boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan 
almashuv kurslarini belgilashda operatsion mo'ljal sifatida so'mning AQSh dollariga 
nisbatan almashuv kursidan foydalanildi. Shunga muvofiq, so'mning AQSh dollaridan 
boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kurslari ushbu valyutalarning tashqi 
valyuta bozorlaridagi AQSh dollariga nisbatan kurslari dinamikasi va ichki valyuta 
bozorida so'mning AQSh dollariga nisbatan almashuv kursi ta'siri ostida shakllandi. 
Mazkur davrda so'mning Buyuk Britaniya funt sterlingiga nisbatan almashuv kursi 11 
foizga, evroga nisbatan 2,8 foizga, Xitoy yuaniga nisbatan 15,8 foizga, Yaponiya 
ienasiga nisbatan 17 foizga va Janubiy Koreya voniga nisbatan 8,7 foizga pasaydi. 
Markaziy bank milliy valyuta almashuv kursini maqsadli koridor doirasida ushlab 
turish uchun valyuta bozorida xorijiy valyutalarni sotuvchi va sotib oluvchi sifatida 
qatnashib, valyuta operatsiyalarini amalga oshirib bordi. 
Markaziy bankning valyuta siyosati bilan pul-kredit siyosati o’rtasida 
qaramaqarshilik tez-tez uchrab turadi. Masalan, respublikamizda tijorat banklariga 
naqd pul tushumi bo’yicha «naqd pullarni qaytish koeffitsienti» deb nomlanuvchi 
ko’rsatkich sifatida majburiyat yuklangan. Bundan tashqari respublikamiz tijorat 
banklarining aylanma kassalariga kelib tushgan naqd pullarning asosiy qismi (75- 
80%) birinchi darajadi to’lovlarni (davlat byudjetining kassa ijrosi bilan bog’liq 
bo’lgan to’lovlar) to’lashga yo’naltirilmoqda. Natijada, respublikamizning tijorat 
banklarida so’mdagi naqd pullarning etishmasligi muammosi yuzaga keldi. Bunday 
sharoitda tijorat banklari naqd xorijiy valyutalarni sotib olishdan manfaatdor 
bo’lmaydi. CHunki naqd xorijiy valyutalarni bank tomonidan sotib olinishi uning 


14 
so’mdagi chiqimlari summasining oshishiga olib keladi va buning oqibatida naqd 
pullarning etishmasligi muammosi yanada chuqurlashadi. Xorijiy mamlakatlarning 
amaliyotida ham pul-kredit siyosati bilan valyuta siyosati o’rtasidagi qarama-
qarshilikni ko’zatish mumkin. Masalan, Rossiyada 1998-2000 yillarda milliy bank 
tizimidagi zaxiralarning o’sishi sharoitida rubldagi pul massasining ma‘lum qismini 
muomaladan olish imkonini beradigan moliyaviy instrumentlar etarli bo’lmaganligi 
sababli pul agregatlarining o’sishi yuz beradi. Buning natijasida baholarning o’sish 
jadallashdi.
SHunday qilib, pul-kredit munosabatlarini muvofiqlashtirish uchun Markaziy 
bank tomonidan pul-kredit siyosatining diskont, ochiq bozorlardagi operatsiyalar, 
majburiy zaxira normalari va valyuta siyosati instrumentlaridan foydalaniladi. Ushbu 
instrumentlardan foydalanishdan bosh maqsad mamlakat pul birligi barqarorligini 
ta‘minlashdan iborat. Bunga erishish uchun esa pul bozorida talab va taklifga ta‘sir 
ko’rsatish orqali muomaladagi pul massasini muvofiqlashtirishdan iboratdir.Markaziy 
bankning valyuta siyosati doirasida amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalarining 
uch asosiy turi xalqaro bank amaliyotida keng qo’llanilmoqda.
Ular quyidagi operatsiyalardan iboratdir: 1. Valyuta intervensiyasini amalga 
oshirish maqsadida o’tkaziladigan operatsiyalar. Valyuta intervensiyasi doirasida 
amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari xorijiy valyutani milliy valyutaga sotib 
olish va sotish operatsiyalaridan iboratdir.
Respublikamizda intervensiya vositasi sifatida ishlatilayotgan bazaviy valyuta 
AQSH dollari bo’lganligi sababli, shu maqsadda amalga oshirilayotgan operatsiyalar 
AQSH dollarini sotib olish va sotish operatsiyalaridan iboratdir. Odatda, markaziy 
banklar valyuta intervensiyasining samaradorligini ta‘minlash maqsadida intervensiya 
fondidan sotilgan xorijiy valyutadagi mablag’larning miqdorini va intervensiya 
hisobarqamining qoldig’ini sir tutadilar. Buning sababi shundaki, valyuta 
intervensiyasining samaradorligi deganda uning vositasida milliy valyutaning xorijiy 
valyutaga nisbatan almashuv kursining favqulodda va keskin tebranishiga barham 
berilishi hisoblanadi. 
Agar xo’jalik yurituvchi sub‘ektlar Markaziy bank tomonidan xorijiy valyutani 
sotish hajmining o’sib borishi sharoitida milliy valyutaning qadrsizlanishi davom 
etayotganligini sezib qolsalar, bu holat valyuta bozorida ruhiy vahima holatini yuzaga 
keltiradi va buning natijasida xorijiy valyutaga bo’lgan talab keskin ortishi mumkin. 
Bunga xalqaro amaliyotdan ko’plab misollar keltirish mumkin. 
Masalan, 1992 yilning sentyabr oyida G’arbiy Evropadagi valyuta bozorlarida 
yuz bergan inqiroz natijasida Buyuk Britaniya funt sterlingi va Italiya lirasining 
nominal almashuv kursining keskin pasayib ketishi natijasida ular Evropa valyuta 
tizimidan chiqib ketdi. Buning sababi shundaki, Angliya va Italiya markaziy banklari 
o’z milliy valyutalari kurslarining favqulodda tebranishiga valyuta intervensiyasi 
orqali barham berishning uddasidan chiqa olmadilar. Masalan, Angliya Markaziy 


15 
banki valyuta intervensiyasi doirasida AQSH dollarini sotish hajmini oshirishi bilan 
London valyuta bozori ishtirokchilari tomonidan AQSH dollarini sotib olish hajmi ham 
oshib bordi. Buning oqibatida valyuta intervensiyasi samara bermadi. CHunki bozorda 
ruhiy vahima kuchli edi. Bu esa, bozorda AQSH dollariga nisbatan kuchli talabni 
yuzaga keltirdi. 
2. Hukumatning tashqi qarzini to’lash bo’yicha Markaziy bank tomonidan amalga 
oshiriladigan valyuta operatsiyalari. Ma‘lumki, rivojlangan sanoat mamlakatlarida, 
xususan, AQSH, GFR, Fransiyada hukumat xorijiy valyutalarda zaxiralarga ega emas, 
chunki bu mamlakatlarda davlatga tegishli barcha oltinvalyuta zaxiralari Markaziy 
bankning balansiga qonuniy asosda o’tkazilgan. Bunday sharoitda hukumatning tashqi 
qarzi Markaziy bankning balansidagi oltin-valyuta zaxiralari hisobidan to’lanadi. 
To’lov amalga oshirilgandan so’ng, Markaziy bank, xorijiy valyutada to’langan 
mablag’ning milliy valyutadagi ekvivalentini hukumatning joriy hisobraqamidan 
chegirib oladi.
Hukumatning tashqi qarziga xizmat ko’rsatishning mazkur shakli hukumatning 
tashqi qarz botqog’iga botib qolishdan saqlaydi. CHunki Markaziy bank hukumatning 
to’lanishi lozim bo’lgan tashqi qarzining milliy valyutadagi ekvivalenti mavjud 
bo’lmagan sharoitda to’lov topshiriqnomasini qabul qilmaydi. SHu o’rinda ta‘kidlash 
joizki, hukumatning tashqi qarziga xizmat ko’rsatishning mazkur tartibidan 
foydalanishda Markaziy bankning iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustaqilligining 
ta‘minlanganligi muhim rol o’ynaydi.
Chunki Markaziy bankning mustaqilligi to’liq ta‘minlangan sharoitdagina uning 
Prezidenti hukumatning tashqi qarzini qonuniy to’lanishini talab qila oladi. Aks holda, 
Hukumat Markaziy bankni tashqi qarzni to’lashga majbur qiladi. Bunday sharoitda 
hukumat Markaziy bankning kreditlaridan tashqi qarzni to’lashda manba sifatida 
foydalanishi mumkin. Xalqaro bank amaliyoti tajribalarini o’rganish natijalari shuni 
ko’rsatadiki, hozirgi davrda, Markaziy bank o’zining balansidagi oltin valyuta 
zaxiralarini boshqarishda asosan quyidagi usullardan foydalanadi:
– valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish usuli;
– valyutaviy svop operatsiyalaridan foydalanish;
– Gold svop operatsiyalaridan foydalanish;
– ochiq valyuta pozitsiyalarini qisqartirish.
Valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish deganda tarixan bir vaqtning o’zida bir 
nechta yetakchi va barqaror valyutalarda zaxiralar tashkil qilish tushuniladi. Shunisi 
harakterliki, so’nggi yillarda bir qator iqtisodchi olimlar tomonidan (masalan, L. 
Krasavina, A. Kireev va boshq.) tomonidan valyuta zaxiralarining tarkibini nobarqaror 
valyutalarni sotish va ularning o’rniga barqaror valyutalarni sotib olish yo’li bilan 
yangilash operatsiyalari ham valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish sifatida e‘tirof 
etilmoqda. Fikrimizcha, bu e‘tirof mantiqan asoslidir. CHunki valyuta zaxiralarining 
tarkibini 
oldi-sotdi 
operatsiyalari 
orqali 
yangilash 
valyuta 
zaxiralarining 


16 
diversifikatsiya darajasining sifatini oshiradi va valyuta zaxiralarining riskka uchrash 
xavfini pasaytirishga xizmat qiladi.
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini rivojlantirishning hozirgi bosqichida 
milliy valyuta bozorida oldi-sotdi ob‘ekti vazifasini AQSH dollari bajarayotganligi, 
xo’jalik yurituvchi sub‘ektlarning xorijiy valyutadagi zaxiralarining 80 foizdan ortiq 
qismini AQSH dollarida shakllanganligi, mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan 
chet el valyutasida berilgan kreditlarning 66 foizdan ortiq qismini (2006 yilning 1 
yanvar holatiga) AQSH dollarida berilganligi O’zbekiston Respublikasi Markaziy 
banki xorijiy valyutalardagi zaxiralarining diversifikatsiya darajasiga salbiy ta‘sir 
qilmoqda. Oltinni xalqaro oltin bozorlarida (asosan London va Syurix bozorlarida) 
qulay bozor baholarida sotish malakali mutaxassislarning mavjud bo’lishini taqozo 
etadi, mabodo, respublikamiz Markaziy bankida bunday kadrlarning, ya‘ni oltin 
savdosi bilan shug’ullanuvchi kadrlarning etishmasligi muammosi mavjud bo’lsa, u 
holda Gold svop operatsiyalarini xalqaro hisob-kitoblar banki orqali amalga oshirish 
mumkin. Halqaro hisob-kitoblar banki markaziy banklarga valyutalar va oltindagi 
zaxiralarni svop sharti bo’yicha joylashtirish, depozit-ssuda operatsiyalarini amalga 
oshirishda amaliy yordam ko’rsatadi. SHuningdek, Markaziy bank O’zbekiston 
hukumatiga, uning xorijiy investitsiyalar va xalqaro kreditlar bo’yicha bergan 
kafilliklari bo’yicha majburiyatlarini bajarishda, Gold svop operatsiyalari orqali amaliy 
yordam ko’rsatishi mumkin.
YA‘ni, Markaziy bank hukumatning xorijiy valyutadagi to’lovlari uchun zarur 
bo’lgan miqdordagi tushumni olish imkonini beradigan miqdordagi spot sharti 
bo’yicha sotadi. Xorijiy valyutada olingan tushumni hukumatga beradi. Undan keyin 
esa, Markaziy bank bilan hukumat o’rtasida to’zilgan to’lov shartnomasining 
muddatidan kelib chiqqan holda, Markaziy bank xorijiy Markaziy bank bilan forvard 
valyuta shartnomasini to’zadi.
Forvard shartnomasining muddati tugashi bilan O’zbekiston Respublikasi 
Markaziy banki Hukumatdan olingan xorijiy valyutadagi tushum hisobidan oltinni 
forvard kursi bo’yicha sotib oladi. Milliy valyuta kursining iste‘mol tovarlarining 
bahosiga nisbatan yuzaga kelishi mumkin bo’lgan salbiy ta‘siriga barham berish 
markaziy banklarning valyuta siyosatida muhim o’rin egallaydi. 
Xulosa 
Inflyasiya va valyuta kursi o’rtasida o’zviy aloqadorlik mavjud. Odatda, milliy 
valyuta kursining pasayishi kelgusida inflyasiyaning o’sishiga olib keladi. Inflyasion 
tayziq foiz stavkalarining o’sishi bilan susayishi mumkin, ammo foiz stavkalarining 
o’sishi investitsion va iste‘molchi talabining pasayishiga olib kelishi mumkin. 
Agar milliy valyutaning qadrsizlanishi xo’jalik yurituvchi sub‘ektlarning 
investitsiya portfelining o’zgarishi natijasi bo’lsa, u holda, bunday qadrsizlanish yuqori 
darajadagi inflyasiyani yuzaga keltirishi mumkin. Bunday sharoitda foiz stavkalarining 


17 
o’sishini ta‘minlash inflyasiyani jilovlashning oqilona yo’li hisoblanadi. Foiz 
stavkalari va inflyasiya o’rtasida bevosita aloqadorlikning mavjudligi ko’zatilmagan 
sharoitda, milliy valyutaning nominal va real almashuv kurslarining import 
qilinayotgan tovarlarning va eksport qilinayotgan tovarlarning bahosiga ta‘sirini tahlil 
qilish va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan salbiy ta‘sirning oldini olish O’zbekiston 
Respublikasi Markaziy bankining valyuta siyosatida muhim o’rin tutishi lozim. 

Download 1.15 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling