Farg’ona shaharlari tarixidan mundarija kirish I bob. O‘rta asrlarda farg‘on shaharlari

2.2. Shaharlarning ijtimoiy-madaniy markaz sifatidagi
Soʻnggi oʻrta asrlar shaharlarining jamiyat ijtimoiy hayotidagi oʻrnini aniqlashda ularning hunarmandchilik va savdo markazlari sifatidagi roliga alohida ahamiyat qaratish maqsadga muvofiq. Chunki, shaharlarda turli kasb-hunar egalari istiqomat qilib, ular yaratgan mahsulotlar nafaqat shaharlar, balki qoʻshni qishloqlar, boshqa shahar va viloyatlar, qoʻshni dasht hamda uzoq-yaqin mamlakatlar aholisining ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan edi.
Oʻrganilayotgan davr Qoʻqon xonligi shahar aholisining iqtisodiy hayotida hunarmandchilik va kosibchilik muhim oʻrin tutgan. Uzoq rivojlanish tarixiga ega boʻlgan Qoʻqon xonligi xunarmandchiligi haddan tashqari ixtisoslashgan edi. Hunarmandchilikda hatto buyumlarning bir turi va biror qismini ishlab chiqarishga yoʻnaltirilgan sohalar mavjud boʻlgan. Buni ayniqsa, toʻquvchilik va temirchilikda yaqqol kuzatish mumkin edi. Hunarmandlar oʻz kasbining sir-asrorlarini mukammal oʻzlashtirgan
mohir ustalari boʻlib, ular ishlab chiqarayotgan mahsulotlarini yuksak san’at darajasiga koʻtara olganlar⁴¹.
Hunarmand ustalar doimo ishlab chiqargan mahsulotlarining sifat darajasi yuqori boʻlishini ta’minlashga harakat qilganlar. Bozordagi keskin raqobat esa ularni oʻz kasb sirlarini maxfiy saqlashga undagan. Kasb-hunarlarning nozik jihatlari faqat farzandlar, ba’zan ayrimlari shogirdlargagina oʻrgatilgan va shu yoʻl bilan avloddan-avlodga oʻtib kelgan.
Xonlikda mamlakat poytaxti Qoʻqon va boshqa barcha shaharlar aholisining asosiy qismi hunarmandchilik hamda kosibchilik bilan shugʻullangan. Mahallalar oʻzi ixtisoslashgan hunar turlariga qarab maxsus ustaxona, tim va doʻkonlariga ega boʻlgan. Buni shaharlardagi mahalla va koʻchalarning nomlaridan ham koʻrish mumkin⁴².
Mamlakatning deyarli barcha shahar va qishloqlarida hunarmandchilikning rivoji bir xil tarzda kechgan boʻlsa-da, ishlab chiqarish oʻzining ayrim xususiyatlari, ya’ni mahsulotning turi va sifati bilan ajralib turgan. Mamlakatda hunarmandchilikning temirchilik, zargarlik, toʻquvchilik, degrezlik, kulolchilik, misgarlik va boshqa tarmoqlari⁴³ keng rivojlangan boʻlib, xonlikning har bir shahri muayyan sohada ishlab chiqargan mahsulotlari bilan dong taratgan. Jumladan, Qoʻqon shahri zargarlik va qogʻoz ishlab chiqarish, Shahrixon hamda Chust tikuvchilik hamda temirga ishlov berish, xususan, pichoqchilik, Margʻilon, Namangan va Andijon esa ipak gazlamalari, Toshkent oʻzining tikuvchilik, choʻyan hamda temir-mis mahsulotlari bilan shuhrat topgan⁴⁴.
Xonlik hunarmandchiligi haqida A. P. Xoroshxin bergan ma’lumotlarga koʻra, uning e’tibor ga loyiq sohasi Namangan,
Qoʻqon va Margʻilon shaharlarida atlas, shoyi, adras hamda beqasam matolarining ishlab chiqarilganligidir⁴⁵.
Ustalar koʻpchilik shaharlar, ayniqsa, Qoʻqonda juda sifatli mahsulotlar ishlab chiqargan. Qoʻqonda tajribali ustalar koʻp boʻlib, ular oʻz mahsulotilarini san’at darajasiga koʻtargan holda doimiy buyurtmachi va mijozlarga ega edi. Bu esa usta-hunarmandlarning doimiy ish bilan ta’minlanib turganlaridan dalolat beradi.
Ayniqsa, Qoʻqon hunarmandlari ishlab chiqargan gazlama va metall buyumlar ancha sifatliligi bilan ajralib turgan. Qoʻqonda temirchilik mahsulotlariga talab katta boʻlgan. Chunki, ular jamiyat xoʻjalik hayotida alohida oʻrin tutgan va ushbu mahsulotlardan qishloq xoʻjaligi hamda uy-roʻzgʻorda keng foydalanilgan.
Xonlikning butun hududida boʻlganidek, Qoʻqon shahrida ham ishlab chiqarish qoʻl mehnatiga asoslangan boʻlib, asosiy hunar turlari ip va ipak matolar toʻqish, oyoq kiyimi tayyorlash, teriga ishlov berish, sopol idishlar tayyorlash, temirchilik, egar-jabdugʻ yasash, boʻyoqchilik, misgarlik, zargarlik, duradgorlik, aravasozlik, harbiy qurol ishlab chiqarish, oʻymakorlik, mum ishlash, pista koʻmir tayyorlash, kashtachilik, doʻppichilik, qalin tomlar yopish va shu kabilardir⁴⁶. Shuningdek, mamlakatda xonga qarashli porox ishlovchi hamda qogʻoz tayyorlovchi ustaxonalar ham mavjud boʻlgan⁴⁷.
Qoʻqon xonligida hunarmand va kosibchilikning muhim bir tarmogʻi – bu qogʻoz ishlab chiqarish boʻlgan. 1871 yilda xonlikda boʻlgan A. P. Fedchenko ushbu mahsulotning ishlab chiqarish jarayoni, ya’ni Qoʻqon qogʻozini tayyorlashni oʻz koʻzi bilan koʻrgan va uni batafsil bayon qilib bergan⁴⁸. Uning xulosasiga qaraganda, Oʻrta Osiyoda faqat Qoʻqon shahrida qogʻoz ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyilgan. Biroq, oʻrganilayotgan davrda ushbu soha Rossiya sanoati ishlab chiqargan arzon fabrika qogʻozlarining xonlik bozorlarini egallashi natijasida butunlay kasod boʻlgan⁴⁹.
Mazkur davrda boshqa shaharlar qatori Margʻilon ham taraqqiy etib borgan. Ayniqsa, shaharning tashqi savdoda Rossiya bilan aloqalari ancha kengaygan. Ushbu davrda dehqonchilik, ayniqsa paxtachilik keng rivojlanib, sugʻorish inshootlari takomillashib, yangilari qurilgan. Yangi yerlarning oʻzlashtirilishi natijasida shahar aholisining ijtimoiy tarkibi ham oʻzgarib, avval faqat chorvachilik bilan shugʻullanadiganlar endi dehqonchilikni ham oʻzlashtira boshlagan. Buning natijasida koʻchmanchi aholining oʻtroqlashuv jarayoni jadal sur’atda davom etgan. Shaharda paxtachilik va gʻallachilik bilan birga, pillachilik, bogʻdorchilik, uzumchilik hamda toʻqimachilik rivoj topgan. Iqtisodiy rivojlanish, ichki hamda tashqi savdo, ayniqsa Rossiya, Qashgʻar va boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalarning kengayishi natijasida Fargʻona vodiysining rivojlangan shaharlari qatori Margʻilon ham oʻz oʻrnini saqlab qoldi. Shahar aholisining tarkibida savdo va hunarmandchilik bilan shugʻullanadiganlarning soni koʻpaya borgan⁵⁰.
Xonlikda qurolsozlikka ham alohida e’tibor berilgan. Ushbu tarmoq shahar hunarmandchilik ishlab chiqarishining obroʻli sohalaridan biri hisoblangan. Jumladan, oʻsha davrda Qoʻqon shahrida zambaraklar, miltiqlar, qilichlar, pichoqlar, xanjarlar, qalqonlar, nayzalar va boshqa harbiy anjomlar tayyorlangan.
Rus manbalarida hunarmandchilikdagi asosiy ishlab chiqaruvchi kuch ayollar boʻlganligi qayd etiladi. Ular “paxta va ipak yigirib, ulardan nafis hamda sifatli gazlamalar toʻqib, oʻzi va iste’molchilar ehtiyojlari uchun koʻylak va boshqa kiyimlar tikkan. Erkaklar esa asosan, kulolchilik, koʻnchilik va boshqa ogʻir ishlarni bajargan”⁵¹.
Shaharlarda ham asosiy mol-mulk hukmdor tabaqalar qoʻlida boʻlib, mayda savdogar va hunarmandlar bu yerda foydalanganliklari uchun ma’lum miqdorda haq toʻlaganlar⁵².
Xonlik hunarmand-kosibchiligi serqirra va mazmunan boy boʻlib, ijtimoiy holatiga koʻra hunarmandlar ikki: yuqori va quyi tabaqalarga boʻlingan. Yuqori tabaqa vakillariga oʻz ustaxonasi, mehnat qurollari va xom-ashyolariga ega boʻlgan ustalar kirgan. Mulkdor tabaqalar qoʻlidagi ustaxonalar va mehnat qurollaridan foydalanuvchilar, yuqori tabaqaga kiruvchi ustalarning qoʻllarida kunbay yollanib ishlovchilar hamda hammollar quyi tabaqani tashkil etgan.
Xonlikda hunarmandchilik va kosibchilik ishlab chiqarishini asosan, paxtachilik, ipakchilik, chorvachilik tarmoqlari hamda yer osti boyliklarini qazib chiqarish sohalari xom-ashyo bilan ta’minlagan. Hunarmandchilik uchun zarur boʻlgan xom-ashyolar xonlik hududi va chet mamlakatlardan sotib olingan. V. Velyaminov-Zernovning bergan ma’lumotlariga qaraganda, asosiy xom-ashyolardan biri boʻlgan oltin Sirdaryoning yuqori oqimi va Qonsuv daryosi boʻylaridan qazib olingan⁵³. Shuningdek, Kosonsoy, Qoratogʻning shimolidagi Kukrev daryosi Chirchiq daryosi boʻylari, Burchmulla yoni va Chotqol daryosining yuqori oqimidan ham oltin qazib olingan⁵⁴. Hunarmandlar temir rudasini Oloy togʻ tizmasining quyi etaklari, qoʻrgʻoshin va boshqa ma’danlarni esa Qoratovdan qazib olganlar⁵⁵.
Xonlik jamiyati hayotida savdo munosabatlari alohida oʻrin tutib, mazkur tarmoq ichki va tashqi qismlariga boʻlingan. Ichki savdo oʻtroq dehqonlar, koʻchmanchi chorvadorlar va shaharqishloq hunarmandlari oʻrtasidagi an’anaviy mahsulot ayirboshlashga asoslangan. Aholining kundalik ehtiyojlari ishlab chiqaruvchilar tomonidan tayyorlangan mahsulotlar bilan toʻla ta’minlab turilgan. Barcha ichki savdo chakana koʻrinishida boʻlib, ulgurji savdoda bunday holat deyarli kuzatilmagan


XULOSA
Farg’ona vodiysi nafaqat O’zbekistonda, shu bilan birga Markaziy Osiyodagi yirik tarixiy-madaniy hudud hisoblanadi. Bu mintaqa ham barcha hududlarda bo’lganidek, tarixiy taraqqiyotning jamiyki rivojlanish bosqichlarini boshdan kechirgan. Vodiydagi shunday tarixiy taraqqiyot bosqichlaridan biri Farg’ona vodiysining o’rta asrlar tarixi hisoblanadi. Farg’ona vodiysining o’rta asrlar tarixi V-XIII asrlarni o’z ichiga oladi va shu davr oralig’idagi moddiy madaniyatning rivojlanishidagi o’ziga xos xususiyatlarini, shuningdek, yuritmizning davlatchilik tarixida muhim o’rin tutgan Farg’ona davlati davridagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni, moddiy va madaniy taraqqiyotni qay darajada rivojlanganligini yozma manbalar arxeologik topilmalar misolida ko’rsatib beradi. 94 Ushbu davr umuman Farg’ona tarixi bo’yicha tadqiqotlar o’tgan asrning 30- yillarida boshlangan. Farg’onaning qadimgi tarixini o’rganish bilan B.A. Latinin, A.N. Bernshtam, N.G. Gorbunova kabi olimlar shug’illanishgan. Barchasi o’zlarining tadqiqotlari asosida xulosalarini berishgan. Farg’ona vodiysining o’rta asrlar tarixi Eftaliylar hukmronligi davrida mintaqa xalqlari o‘rtasidagi iqtisodiy integratsiya uchun muayyan imkoniyatlar paydo bo‘lgan edi. Eftaliy hukmdorlarining mahalliy hokimliklar (Sug‘d, Farg‘ona, Choch, Usrushona, Tohariston va b)ning ichki ishlariga aralashmasligi, ularning faol tashqi aloqalar olib borishlari uchun zamin yaratdi. Qolaversa, Eftaliylarning O‘rta Osiyo hududlarini Sosoniylar xurujidan himoya etganligi, mahalliy hokimliklarning barqaror rivoji uchun muhim omil bo‘lgan edi. Farg‘onada VII asr boshlariga kelib, Turk xoqonligining Ashina xonadoniga mansub sulola tashkil topadi va bu sulola arablar istilosidan keyingi davrlarda ham o‘z mavqeyini yo‘qotmaydi. Farg‘onadagi turkiy sulolaning boshqaruv markazlarini aniqlash ham muhim ahamiyatga ega. VII asrga kelib mintaqamizga Arab xalifaligi qo‘shinlari bostirib keldi va islomlashtirish harakati boshlandi. Ammo oradan bir asr o‘tgandan so‘ng ham ayniqsa vodiy aholisi islomni qabul etmay, o‘z e‘tiqodlarida sobit turdilar. Mintaqamizning arablar tomonidan bosib olinishi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotda dastlab bir qancha qiyinchilliklarga olib kelgan bo‘lsada, ko‘p fursat o‘tmay G‘arbda Ispaniyadan Sharqda to Xitoy chegaralarigacha bo‘lgan mintaqani o‘z ichiga olgan buyuk davlat – Xalifalikning bir qismi bo‘lganligining ijobiy tomonlari mayda davlatlar o‘rtasidagi nizolarning bartaraf etilishi umumjahon savdo aloqasida ishtirok etish, umumiy pul muomalasi kabi tomonlarini ko‘rsatish mumkin. Shunday qilib, O‘rta Osiyoga hududiy va madaniy jihatdan taalluqli bo‘lgan Farg‘ona davlati va unda hukm surgan qadimiy Kushon sulolasi to IX asr boshlarigacha o‘z mustaqilligini saqlab qolgan holda, istilochilarga doimo qarshilik ko‘rsatib vodiyni muhofaza etib kelishgan. Turkiy xalqlarning vodiyga ko‘chib kelishi 95 bilan bu yerda o‘ziga xos ijtimoiy, madaniy hayot, o‘ziga xos davlatchilik tuzumi shakllangan. Somoniylar davriga kelib Farg‘ona alohida davlat maqomini yo‘qotdi. Endi u markazlashgan davlatning bir bo‘lagi sifatida oliy hukmdorning vodiydagi voliysi idora eta boshladi. Shuni alohida aytish kerakki, somoniylar davrida vodiy turli udellarga bo‘lib yuborilmay yaxlit mulk sifatida boshqarildi. Shuningdek, aynan Somoniylar davrida vodiyda turkiy qabilalarning nufuzi oshib, ular vodiy hayotida yetakchi kuchga aylandi. Turk xoqonligi davrida vodiy xoqonlikka bo‘ysunib mahalliy sulolalar saqlab qolingan bo‘lsa, X asrga kelib Turk sipohsolorlarining bir necha avlodi vodiyni boshqardi. Yuqoridagilardan shuni xulosa kilish mumkinki, Somoniylar zamonida Farg‘ona viloyati arab mualliflari tomonidan O‘rta Osiyoning, xususan, Movarounnahrning o‘troq viloyati sifatida qayd etilgan. U Yuqori Nasya, Quyi Nasya, Asbara, Naqod, Miyon Rudon, Jidg‘il, Urast, Biskand va Salot kabi tumanlarga bo‘lingan. Axsikat, Qubo, O‘sh, O‘zgand, Xaylam kabi shaharlar IX-X asrlarda Farg‘onaning eng yirik shaharlaridan bo‘lgan. SHuningdek, Farg‘ona viloyatida Vankat, Suj(x), Xuvokand, Rishton, Koson, Karvon, Madvo, Marg‘inon, Andukon va boshka shaharlar xam mavjud bo‘lgan. X asr oxiriga kelib vodiy Qoraxoniylar tomonidan zabt eliladi. Movarunnahrning darvozasi hisoblangan Farg‘ona vodiysining egallanishi, O‘rta Osiyo taqdirini amalda hal etdi. Sharqiy Turkiston va Movarounnahr orasida alohida udelga aylangan Farg‘ona X-XIII asrlarda siyosiy tarqqiyotda o‘ziga xos taraqqiy etdi. Movarounnahr shu jumladan Farg‘ona arab xalifaligi tarkibiga kiritilganidan so‘ng bu yerlarda xalqning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida biror muddat turg‘unlik yuz beradi. Bu yerda kushonlar davridayoq boshlangan feodallashish jarayoni arablar istilosi davrida biroz to‘xtab qoladi.Bu davrda xalifalikning markaziy qismlari – Iroq, 96 Suriya va Misrda feodal munosabatlar jadal rivojlanadi143. VII asr boshida arab jamiyati hali ijtimoiy tuzumning qabila – urug‘chilik bosqichida turgan bo‘lsa, markazlashgan yagona xalifalik shakllanishi bilan xalifalikning ilg‘or viloyatlarining xo‘jalik , iqtisodiy va madaniy yutuqlarini o‘zlashtirish natijasida u feodal munosabatlarga to‘laqonli kirishadi144. Shunga ko‘ra, VIII asr o‘rtalarida xalifalikning markaziy viloyatlarida feodalizm Movarounnahrdagiga nisbatan ancha yuqori pog‘onaga ko‘tarilgan edi. Lekin xalifalikning yagona iqtisodiy doirasiga kirish, qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining rivojlanishi, xalifalikning boshqa viloyatlari bilan faol savdo munosabatlari olib borish natijasida VIII asr oxirlaridan shaharlar rivojlanib va ishlab chiqarish kuchlari taraqqiy topib, Markaziy Osiyoning boshqa yerlaridagi kabi vodiyda ham taraqqiy etgan feodalizm bosqichi boshlandi. Farg‘ona vodiysi siyosiy markaz bo‘lmagani uchun tarixiy manbalarda u haqda ma‘lumotlar kam uchraydi. Ammo IX-X asrlar arab manbalarida Farg‘ona shaharlari, iqtisodiy hayoti to‘g‘risida qiziqarli va qimmatli malumotlar uchraydi. Al-Muqaddasiy, Ibn Xavqal, Ibn Xurdodbeh asarlarida Somoniylar davrida Farg‘onaning bir necha noxiyalar (tuman)ga bo‘lingani, ulardagi shaharlar va yirik qishloqlarning nomlari hamda ularning tavsifi keltirilgan.