Фармацевтика иқтисодиёти

капитали ва тақсимланмаган фойда), чиқариб ташланади, чунки улар 
М компаниянинг акциядорлари томонидан Д компаниянинг сотиб 
олиниши вақтида тўланган. Яъни, корхоналарнинг сотиб олиниш 
вақтида суммалар акциядорлик капитали сотиб олаётган компа- 
ниянинг акциядорлик капиталига тенг бўлади;
3) Д компанияни xapud қилши баҳоси билан унинг баланс қиймати 
ўртасидаги фарқ (мазкур ҳолатда, масалани соддаюштириш учун Д  
компания активларининг бозор баҳоси уларнинг баланс қийматларига 
тенг деб фараз қиламиз) «гудвилл»га киради. М компаниянинг Д кампанияни 
сотиб олиши чоғдаги проводкалари (М компания 300 ш н. сўм эвазига ўз 
б&юнсига. Д компанияпинг пул маблағлари, жорий ва узоқ муддатли 
активлари, шунингдек мажбуриятларини олади):Д-пг 5110 «Ҳисоб-китоб
225

---

варат» (Д
= пул маблағлари)—50. Дебет 1010—4890жорий активларнинг 
қолганлари (илгари Дга тегишли бўлган) — 40. Дебет 0110-0990 узоқ 
муддаши активлар (илгари Дга тегишли бўлган) — 200. Дебет 0480 
«Гудвилл»
— 30. Кредит 6010—6990 жорий мажбуриятлар (илгари Дга 
тегишли бўлган)
— 20. Kpedum 5110 «Ҳисоб-китоб варағи» (Дни xapud 
қилгани учун мулкдорга ҳисоблаб ўтказилган) — 300.
Бу ерда ушбу мантиқсизликка эътиборни қаратиш лозим: М 
компания ўз ҳисобида 
четдан сотиб 
олинган 
гудвиллни
акс этгиради, 
айнм вақгда 
унинг гудвиллни ў з кучи билан барпо қилишга бўлган 
харажатлари давр харажатларига киритилади.
Айни мана шу боисдан 
кўпчилик Европа мамлакатларида сотиб олинаётган корхона учун 
тўланаётган нарх билан унинг соф активларини баҳолаш қиймати 
ўртасидаги фарқи 
номоддий 
актив сифатида акс этгирмайди, балки 
харид қилиш пайтида дарҳол ҳисобдан чиқаради.
Муайян ҳолатларда гудвилл манфий микдорга ҳам эга бўлиши 
мумкин. Бу ҳол сотиб олинган компания активларининг қиймати у 
сотиб олинган баҳодан ортиб кетганда юз беради. Бундай вазиятл; л кўп 
ҳам учрайвермайди, ушбу ҳопатда манфий гудвилл суммаси фирманипг 
узоқ муддатли акгивлари қийматига мутаносиб равишда тақсимланади, 
бундан қимматбаҳо қоғозлардан инвесгициялар мустасно.
Номоддий актиачарнинг чиқиб кетишига оид барча вариантлар 
худди асосий воситаларниш- чиқиб кетишига ўхшаш, фақат 9220- 
«Бошқа активларнинг чиқиб кетиши» ҳисоб варағи орқали акс 
эттирилади. Асосий воситаларнинг чиқиб кетишини ҳисобга олиш 
вақтидагидек номодций активнинг бошланғич қиймати ва ҳисоблаб 
ёзмлган амортизация ҳам ҳисобдан чиқарилади; чиқиб кетишлардан 
олинган натижа9320-«Бошк^актинларнин1 чиқиб кетиши»дан олинган 
фойда ҳисоб варағида ёки 9430-«Бошқа операцион харажатлар» ҳисоб- 
варағида акс эттирилади.
Инвестицияларни ҳисобга олиш
«Молиявий инвестициялар ҳисоби» бухгалтерия ҳисоби миллий 
стандартига кўра, 
молнявий инвестициялар 
даромад олиш (фоиз, 
роялти, дивидендлар ва ҳоказолар шаклида), инвестицияланган сармоя 
қийматини ошириш ёки инвестиция қилувчи компания томонидан 
бошқача фойдалар олиш мақсадида хўжалик юритувчи субъектнинг 
тасарруфида бўладиган активлардир.
Инвестициялар жорий ва узоқ муддатли инвестицияларга 
бўлинади.
Узоқ мудцатли инвестициялар 
— бу, асосан, узоқ вақтга (бир
2 2 6

---

йилдан ортиқ) сотиб олинадиган қимматли қоғозлардир. Янги ҳисоб 
варақлар режасида улар 061 -0690-ҳисоб варақларда ҳисобга олинади.
Жорий (қисқа муддатли) инвестициялар 
— бу, асосан, бир йил 
мобайнида пул маблағларига айлантирилиши назарда тутиладиган 
қимматли қоғозлар. Улар корхонанинг айланма маблағларига 
киритилади ва 5810-5890-ҳисоб варақларда ҳисобга олинади.
Қимматли қоғоэ 
— унинг эгасини маьлум суммадаги пул ёки 
муайян мулк қимматликларига эгалик ҳуқуқидан далолат берувчи 
пул ҳужжати. Қимматли қоғозлар бозорда мустақил муомалада бўлиши, 
олди-сотди ёки бошқа битимлар объекти бўлиши, бир марталик ва 
мунтазам даромад олиш манбаи бўлиб хизмат қилиши мумкин. 
Қимматли қоғозларнинг бир нечатурларини ажратиш мумкин:
аниқ; белгиланган дивиденд олиш ҳуқуқини берувчи имтиёзли 
акциялар;
корхона фаолиятидан фойданинг бир қисмини олиш ҳуқуқини 
берувчи одций акциялар;
облигациялар 
— уларни чиҳдрган ташкилотларнинг уларни эгапарига 
маълум даромадни тўлашга доир қарз мажбуриятлари; бунда маъпум 
вақг муддатида облигацияларнинг қиймати унинг эгасига қайтарилиши 
керак;
векселлар — улар векселни берган шахснинг маълум бир суммани 
маълум бир мудцатда унинг эгасига тўлашини ҳеч нарса билан 
шартланмайдиган мажбурияти.
Шу тариқа, барча қимматли қоғозлар улушли ва қарз қимматли 
қоғозларига бўлиниши мумкин.
Улушли қимматли қоғоэ 
(кўпинча булар — акциялар) бошқа 
корхонанинг низом капиталидаги мулкий улушга эгалик қилиш 
ҳуқуқини тасдиқпайди.
Қарз қнмматли қоғози 
(облигация, вексел) — инвесторлар 
орасида жойлаштирилган эмитентнинг қарз шаклини ифодаловчи 
молиявий дастак.
Корхона эгалик қиладиган қимматли қоғозлар мажмуи 
инвестиция портфели 
деб аталади.
Харид қилиниши вақгида молиявий инвестициялар харид баҳоси 
бўйича баҳоланади: Дебет 0610-0690 «Узоқ муддатли инвестициялар», 
5810—5890 «Қисқа муддатли инвестициялар». Кредит 5110 «Ҳисоб- 
китоб варағи». «Молиявий инвестициялар қисоби» 12-сон (БҲМС) 
бухгалтерия ҳисоби миллий стандартига бмноан молиявий 
инвестициялар брокерлар хизматига ҳақтўлаш, банк хизматлари,
227

---

божлар ва бошқа харажатларни ўз ичига оладиган харид баҳоси бўйича 
баҳоланади.
Бироқ стандарт ушбу қўшимча харажатларни қандай қилиб 
ҳисобдан чиқаришни тушунтирмайди, ахир, қимматли қоғозларнинг 
қопланиши вақтида корхона ўз ҳисоб-китоб варағига фақат уларнинг 
номинал қийматини олади. Афтидан, бу харажатларни мудцати кечик- 
тирилган харажатлар сифатида капиталлаштириш ва қимматли қоғознинг 
муомала муддати мобайнида ҳисобдан чиқариш мақсадга мувофиқ 
бўлиши керак. Қимматли қоғозларнинг харид баҳоси уларнинг номинал 
қийматидан (қопланиш қийматидан) фарққилиши мумкин.
Инвестицияларнинг харид баҳоси билан қопланиш қиймати 
ўртасидаги фарқ (дисконт ёки харид вақгидаги мукофот) инвестор 
томонидан инвестициялар бўйича доимий даромад (харажатлар)нинг 
мавжуд бўлиши учун харид вақгидан қопланиш вақгигача бўлган давр 
мобайнида ҳисобдан чиқарилади. Дисконт (чегирмалар) ёки мукофот 
(устамалар)ни ҳисобдан чик^риш даврийлиги, одатда, қимматли қоғозлар 
бўйича фоиали даромадни ҳисоблаб ёзиш даврийлигига мос келади. 
Масалан, муомала муддати — икки йип, номинал қиймати 500 мингсўм 
бўлган 10%ли облигация 520 минг сўмга сотиб олинган: Дебет 0610 
«Қимматли қоғозлар» — 520. Кредит 5110 «Ҳисоб-китоб варағи» — 520.
Облигацион битим шаргларига кўра, фоиэли даромадни ҳисоблаб 
ёзиш бир йилда бир марта амалга оширилиши керак. Демак, хариддан 
кейин бир йил ўтгач, инвестор корхона облигациянинг 
номинал 
қийматидан 10% микдоридадаромадни ҳисоблаб ёзади: 10% х 500=50 
минг сўм. Дебет 4830 «Олинадиган фоизлар», 5110 «Ҳисоб-китоб 
варағи» — 50. Кредит 9530 «Фоизлар кўринишидаги даромадлар» — 
50. llly вақтнингўзида облнгация бўйича (520—500)= 20 мииг сўмпи 
ташкил қиладиган мукофотни облигациянинг муомала муддати икки 
йилни ташкил қилиши, фоизларни ҳисоблаб ёзиш эса бир йилда 
бир марта амалга оширилишп боисидан ҳам, уни икки қисмга бўлиб 
\исобдан чиқариш керак бўлади.
Корхона учун бу харажатлар; улар облигацияларнинг 
сўндиридиши вақгига келиб унингбаланс қиймати номинал қийматга, 
яъни 500 мингсўмгатенгбўпиши учун зарур; зеро корхона қимматли 
қоғозни крпланиш вақгидаайни мана шусуммани олади. Мукофотни 
ҳисобдан чиқариш қуйидаги тарзда акс эттирилади: Дебет 9610 
«Фоизлар кўринишидаги харажатлар» — 10. Кредит 0610 «Қимматли 
қоғозлар» — 10. Дисконт (чегирма) билан қимматли қоғозларнинг 
сотиб олиниши вақтида харид ба\оси билан номинал қиймат
2 2 8

---

ўртасидаги фарқ шунга ўхшаш тарзда қисобдан чиқарилади вадаромад 
сифатида акс эттирилади: Дебет 0610 «Қимматли қоғозлар». Кредит 
9530 «Фоиалар кўринишидаги даромадлар».
Қимматли қоғозлар харид баҳоси уларнинг номинал қийматидан 
фарқ кдпишига оид вазиятларнинг юқорида баён қилинганидек акс 
эттирилиши қарз қоғоаларига нисбатан, яъни қатъий сўндириш 
мудцатларига эга инвесгицияларга нисбатан кўлланилади. Агар корхона, 
масалан, акцияларни уларнинг номинал қнйматидан қимматроққа сотиб 
олган бўлса, қандай йўл тутиш мумкин. Зеро акцияларнинг устамани 
ҳисобдан чиқариш мумкин бўладиган муомала мудцати йўқ-ку. Ушбу 
ҳолатда, меъёрий бўшлиқ шароитларида, фикримизча, корхоналарнинг 
ўзи акциялари харид баҳосининг улар номинал к^йматидан ортиқбўлган 
суммани қайси муддат ичида ҳисобдан чиқаришни ҳал қилади.
Тўлиқтўланмаган акциялар ва пайлар