Farmatsevtika o‟quv instituti talabalari uchun adabiyoti
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
2 O+SO 2 6.Reaksiya davomida kompleks birikmalar hosil bo‟lsa: CuCl 2 +4 NH 4 OH=[Cu(NH 3 ) 4 ]Cl 2 +4H 2 O 2Al+6NaOH+6H 2 O=2Na 3 [Al(OH) 6 ]+3H 2 2Al+6Na + +6OH - +6H 2 O=6Na + +[Al(OH) 6 ] 3- +3H 2 2Al++6OH - +6H 2 O=[Al(OH) 6 ] 3- +3H 2 BiI 3 +KI=K[BiI 4 ] BiI 3 +K + +I - =K + +[BiI 4 ] - BiI 3 + +I - =[BiI 4 ] - Ionlar orasidagi reaksiyalar doimo muvozanatda bo‘ladi.Agar sirka kislota eritmasiga nariy asetat qoshilsa muvozanat chapga, ya‘ni molekulalar hosil bo‘lishi tarafiga qarab siljiydi: CH 3 COOH CH 3 COO - +H + Eritmaga kuchsiz elektroliti bilan bir xil ionga ega bo‘lgan elektrolit qo‘shilsa muvozanat kuchsiz elektrolitning dissotsiyalanish darajasi kamayish tarafiga qarab suriladi.Agar, sirka kislota eritmasiga biror kuchli kislota, masalan, HCl qo‘shilsa muvozanat ionlar konsentratsiyasini kamayishi (chapga) tarafiga qarab siljiydi. Ionlar konsentratsiyasi ortishi uchun bu eritmaga ishqor qo‘shish kerak bo‘ladi. Kam eriydigan tuz MnS(q) xlorid kislotada eritilsa erish jarayoni oson sodir bo‘ladi: MnS(q) + 2 HCl = MnCl 2 + H 2 S MnS(q) + 2H + = Mn 2+ + H 2 S Eruvchanlik ko‘paytmasiga ko‘ra EK MnS =2,5 * 10 -10 ga teng. K H2S =6 * 10 -22 . Shuning uchun muvozanat o‘nga surilgan. Shunday muvozanat mis sulfidi va xlorid kislota eritmasi orasida sodir bo‘lishi kuzatilsa: CuS(q) + 2HCl = CuCl 2 + H 2 S EK CuS = 6 * 10 -36 ; bu qiymat H 2 S ning dissotsiyalanish konstantasidan ancha kichik shuning uchun muvozanat bu jarayonda chapga siljigan. Mis sulfidi xlorid kislotasida erimaydi. Ba‘zan gidroliz reaksiyalaridagi muvozanatni siljishiga ham ionlarning qoshilishi ta‘sir etadi: FeCl 3 +H 2 O FeOHCl 2 +HCl Fe 3+ +3Cl - +H 2 O FeOH 2+ +2Cl - +H + +Cl - Fe 3+ +H 2 O FeOH 2+ + H + Muvozanatni o‘ngga siljitish uchun suyultirish yoki H + ionlarini bog‘lash , yani ishqor qo‘shish kerak. Muvozanatni chapga surulishi uchun esa eritmadagi H + ionlarini ko‘paytirish talab etiladi. Neytrallanish reaksiyalari laboratoriyalarda oshqozon shirasi kislotaligini aniqlashda, xlorid, sulfat, borat kislota kabi anorganik kislotalarni aniqlashda, sirka, benzoy, limon, salitsilga o‘xshash organik kislotalarining miqdoriy aniqlash uchun ishlatiladi. 57 6.8. Suvning ion ko‟paytmasi Suv ham kuchsiz elektrolitlarga kiradi. Suv molekulasi oz bo‘lsada ionlarga dissotsilanadi: H 2 O H + +OH - Suv uchun dissotsiyalanish konstantasining qiymati yozilsa: [H + ] * [OH - ] K d = -------------- = 1,8 * 10 -16 (20 0 S da) [ H 2 O] Agar shu qiymat asosida [H + ] * [OH - ] ko‘paytma topilsa, u suvning ion ko‘paytmasi deyiladi. K w = [H + ] * [OH - ]= K d* [H 2 O]= 1,8 * 10 -16 * 1000/18= 1 * 10 -14 K w – suvning ion ko‘paytmasi ; K d = 1,8 * 10 -16 Agar eritmada vodorod va gidroksil ionlari konsentratsiyasi teng [H + ] =[OH - ] bo‘lsa muhit neytral hisoblanadi. Bunda [H + ]= [OH - ] = 10 -7 mol/l ga teng bo‘ladi. Agar muhit kislotali bo‘lsa vodorod ionlari konsentratsiyasi gidroksil ionlari konsentratsiyasidan dan katta bo‘lib [H+] 10 -7 bo‘ladi. Agar muhit ishqoriy bo‘lsa vodorod ionlari konsentratsiyasi gidroksil ionlari konsentratsiyasidan kichik bo‘lib, [H + ] 10 -7 bo‘ladi. Lekin vodorod ionlari konsentratsiyasi orqali hisoblashlarda juda kichik sonlar ishlatilgani uchun bunday hisoblar anchagina qiyinchiliklar yuzaga keltiradi. Hisoblashlarni osonlashtirish uchun vodorod ko‘rsatkich yoki pH qabul qilingan. Vodorod ko‘rsatkich yoki pH deb , vodorod ionlari konsentratsiyasining teskari ishora bilan olingan o‘nli logarifmi tushuniladi. pH = - lg [H + ] Shunga o‘xshash pOH= - lg [OH - ] Toza suvning pH qiymati pH= - lg[10 -7 ]= -( -7) lg 10= 7 ga teng. Hisoblashlarga ko‘ra kislotali muhit uchun pH qiymati 0 dan 7 gacha o‘zgaradi. Ishqoriy muhitda esa pH qiymati 7 dan 14 gacha bo‘lgan sonlarni qabul qiladi. [H + ] * [OH - ]= 10 -14 qiymat logarifmlansa , unda pH + pOH = 14 ga teng. Oxirgi tenglama pH ma‘lum bo‘lsa pOH ni yoki teskarisini topishga imkon beradi. 6.9. Indikatorlar haqida tushuncha Eritmadagi vodorod ionlari konsentratsiyasiga qarab o‘z rangini o‘zgartiradigan moddalar indikator deyiladi. Indikatorlar bir rangli yoki ikki rangli indikatorlarga bo‘linadi. Masalan, lakmus ikki rangli indikatorga kiradi, chunki u o‘z rangini kislotali muhitda ham va ishqoriy muhitda ham o‘zgartiradi. Fenolftalein indikatori bir rangli indikatordir. Bu indikator o‘z rangini faqat ishqoriy muhitda o‘zgartiradi. Universal indikator bir necha indikatorlar to‘plamidan iborat bo‘lib uni rangi anchagina keng chegarada o‘zgaradi. Rangli jadval bilan solishtirish orqali bu indikator pH ni 0 dan 14 gacha ±1 aniqlikda topishga imkon beradi. Hozirgi paytda elektrometrik va kolorimetrik usulda pH ni aniqlash usullari ancha aniq usullardan hisoblanadi. pH ning tibbiytdagi ahamiyati. Biologik suyuqliklar, to‘qimalar pH qiymati o‘zgarmas qiymatga ega bo‘ladi. Quyidagi jadvalda b‘zi biologik suyuqliklarning pH qiymati keltirilgan.Bu jadvalga ko‘ra odam organizmidagi turli suyuqliklarning pH qiymati anchagina keng chegarada o‘zgaradi.Oshqozon shirasining pH qiymati 1 ga yaqin bo‘lgan holda qon zardobining pH qiymati 7,4 ekanligi ma‘lum. 58 Qondagi, umurtqa pog‘onasi-, miya suuyqligining pH qiymati, ko‘z yoshlari, oshqozon shirasi doimiy pH qiymatiga ega. Biologik suyuqliklarda pH ning doimiyligi bufer tizimlar tufayli ushlab turiladi. Ba‘zan toqimalarda ketayotgan reaksiyalardagi fermentlarning biologik faolligi suyuqliklarning pH(16-jadval) qiymatiga bog‘liq. Oshqozon shirasi fermenti pepsinning faolligi pH=1 eng faol hisoblanadi. Oqsillar va peptidlar girolizini kuchaytiradigan oshqozon osti bezlari – tripsin va ximiotripsinning faolligi kuchsiz ishqoriy muhitda yuqoridir. 16- jadval. Ba‘zi biologik suyuqliklarning pH qiymati Biosyuqliklar Normdagi pH Biosuyuqliklar Normadagi pH Teri(hujayralar ichi,har xil qatlamlar Siydik Tufuk Oshqozon shirasi Oshqozon osti bezi shirasi 6,2-7,5 4,8-7,5 6,35-6,85 0,9-1,1 7,5-8,0 Ingichka ichak O‘t pufagi Umurtqa-miya suyuqligi Ko‘z yoshlari Sut Qon zardobi 7,0-8,0 6,6-6,9 7,40+0,05 7,40+0,1 6,6-6,9 7,4+0,05 Qondagi pH ning odatdagi holatdan (pH=7,4) kislotali muhitga qarab o‘zgarishi atsidoz deyiladi. Agar o‘zgarish ishqoriy muhitga qarab borsa alkaloz deb ataladi. Oshqozon shirasining muhitini aniqlash klinik tekshiruvlarda katta ahamiyatga ega hisoblanadi. 6.10. Kislota va asoslar to‟grisidagi zamonaviy tassavurlar Arrenius nazariyasiga ko‘ra kislotalar dissotsiyalanganda H + kationi hosil qiladigan moddalardir. Asoslar dissotsiyalanganda OH - anoioni hosil bo‘ladi. Sharoitga qarab ham H + va ham OH - anioni hosil qiladigan moddalar amfoter elektrolitlar deyiladi. Lekin bunday qarashlar anchagina kamchiliklarga ega bo‘lib , ulardan eng muhimlari: - dissotsilanish sababini va bunda erituvchining o‘rni hisobga olinmagan; - kislota va asoslarning ta‘rifi ham juda to‘g‘ri emas. Shunday organik moddalar borki(sulfadimezin) ular vodorod ioni ajratmaydi, lekin kislota xossalariga ega; - ayni paytda trimetilamin,geksametilentetramin, amidopirin kabi birikmalar gidroksil guruhiga ega emas, lekin asos xossalarini namoyon etadi; - bu nazariyani suvsiz elektrolitlar hamda kuchli elektroltlarga qo‘llab bo‘lmaydi. Brensted-Louri ta‟rifi. Agar sistema o‘zidan proton ajratsa (protonlar donori) kislota, agar o‘zi proton bilan biriksa asos hisoblanadi. Demak, neytrallanish reaksiyasi protonning kislotadan asosga o‘tishi bilan sodir bo‘ladi. Protonni yo‘qotib kislota asosga aylanadi, chunki hosil bo‘lgan modda proton biriktirib kislotaga aylanadi. A 1 = B 1 + H + Kislota Asos Proton B 2 + H + = A 2 Asos Proton Kislota A 1 + B 2 = A 2 + B 1 Kislota Asos Kislota Asos Neytrallanish reaksiyasi protonga ega bo‘lish uchun ketadigan konkurent reaksiyadir. A 1 va B 2 tutash sistema deyiladi. Kislota va asoslar neytral molekulalar, musbat yoki manfiy ionlar bo‘lishi mumkin. Kislota Asos CH 3 COOH = H + + CH 3 COO - NH 4 + = H + + NH 2 - 59 H 2 PO 4 - = H + + HPO 4 2- Al(H 2 0) 6 3+ = H + + [Al(H 2 O) 5 OH] 2+ Brensted –Louri ta‘rifiga ko‘ra suv amfoter elektrolit hisoblanadi.Chunki u kuchli asoslar ishtirokida o‘zini asos, kuchli kislotalar ishtirokida asos xossasini namoyon etadi. NH 3 + H 2 O = NH 4 + + OH - HCl+ H 2 O = H 3 O + + Cl - Barcha bu jarayonlar muvozanatda bo‘lib moddalarning proton berish qobiliyatiga bog‘liq. HCl eritmasida muvozanat o‘nga surilgan, chunki HCl protonlarni donori hisoblanadi. Cl - HCl nisbatan kuchsiz asosdir. NH 3 ishtirokida kuchsiz kislota H 2 0 ga kuchli asos OH - to‘g‘ri keladi. Erituvchilar sistemasi ta‟rifi. Bu ta‘rifga ko‘ra kislota ayni erituvchida kation hosil qiladigan moddadir. H 2 O + H 2 O = H 3 O + + OH - NH 3(s) + NH 3(s) = NH 4 + + NH 4 - H 2 SO 4 + H 2 SO 4 = H 3 SO 4 + + HSO 4 - 100% 100% Eriganda o‘z kationlarini konsentratsiyasini oshiradigan erituvchilar kislotalar, o‘z anionlari konsentratsiyasini oshiradigan erituvchilar asoslar deyiladi. Ko‘pgina reaksiyalar eritmada ketgani uchun bunda erituvchini xossalarini bilish juda muhimdir. Tarkibida proton tutgan va ozmi yoki ko‘pmi kislota xossasiga ega bo‘lgan erituvchilar proton erituvchilar deyiladi. Proton erituvchilar o‘z-o‘zidan ionlasha oladi (H 2 O, H 2 SO 4 va boshqalar) . Proton erituvchilarda erigan modda zarrachalari nafaqat erituvchi zarrachalari balki autodissotsilanish jarayonida yuzaga kelgan kation va anionlar bilan o‘ralgan. Aproton erituvchilar sifatida qutbliligi kam yoki kuchsiz qutblangan dissotsilanmaydigan lekin kuchsiz solvatasiyga uchraydigan suyuqliklar kiradi(CCl 4 ,C 6 H 6 va boshqalar). Dissotsiyalanmaydigan lekin kuchli solvatlanadigan qutbli erituvchilar (dimetilformamid, dimetilsulfoksid va boshqalar) hamda kuchli qutblangan autodissotsilanadiga erituvchilar kiradi(POCl 3 ,BrF 3 va boshqalar). Lyuis ta‟rifi. Luis taklifiga ko‘ra kislota elektron juft akseptorlaydigan modda , asos bo‘lsa elektron juft beradigan moddadir. Kislota va asosning o‘zaro ta‘siri donor aktseptor mexanizm bo‘yicha boradi: H 3 N: + AlCl 3 =H 3 N + -AlCl 3 - Ammiak bo‘linmagan elektronlar juftiga ega bo‘lgani uchun asos bo‘ladi, koordinatsion to‘yinmagan molekula AlCl 3 kislota hisoblanadi. Lyuis fikricha barcha odatdagi ligandlar ( NH 3 , CN - , F - , Cl - , SO 4 2- ,H 2 0 va boshqalar) asoslar hisoblanib, barcha metallarning ionlari kislotalardir. Metall ionining ligandga munosabati lyuis kislotaligi deyiladi. Ayni holatda ligandning metall ioni bilan bog‘ hosil qilish qobiliyati lyuischa asoslik deyiladi. Lyuisning kislotaligi va asosligi juftining tabiatiga qarab o‘zgarishi mumkin. Metall ionlarining ligandga munosabatiga qarab ikkiga bo‘lish mumkin. Birinchi guruh metallar yengil ligandlar bilan donor akseptor mexanizm bo‘yicha eng barqaror bog‘ hosil qilishi mumkin.Bu bog‘ning mustahkamligi ligandning massasi ortgan sari kamayadi (F - , Cl - , Br - ,I - , NR 2 , R 3 P, R 3 As, R 3 Sb). I guruhga ishqoriy va ishqoriy yer metallarining ionlari kiradi, shuningdek Ti 3+ , Fe 3+ , Co 3+ ,Al 3+ . Bu guruh metall ionlari(kislotalar) kam qutblanadi va yengil hamda kam qutblanadigan ligandlar (asoslar) bilan ta‘sirlashadi.Bunday kislota va asoslar qattiq hisoblanadi. II guruhga og‘ir metallar ionlari kiradi.Masalan, Hg 2+ , Hg 2 2+ , Pt 2+ , Pt 4+ , Ag + , Cu + ionlari kiradi. Bu guruh metall ionlari va ligandlari katta hajmga ega, oson qutblanadi. Ana shunday kislota va asoslar yumshoq hisoblanadi. 60 6.11. Aktivlik, aktivlik koffisienti. Eritmaning ion kuchi. Kuchli elektrolitlar.Kuchli elektrolitlar eritmalarida ionlar konsetratsiyasi yuqoriligi sabali eritmadagi elektrostatik ta‘sir ancha kucli hisoblanadi.Kuchli elektrolitlar nazariyasi P.Debay va E.Xyukkel tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, ionlar orasidagi elektrostatik ta‘sirni eritma xossalariga ta‘sirini tushuntiradi. Bu nazariya asosida har bir ion atrofida qarama-qarshi zaryadli ion atmosferasi borligi asos qilib olingan.Ion atmosferasining hosil bo‘lishi, bir xil zaryadlangan ionlarning bir-biridan qochishi va har xil zaryadli ionlarning o‘zaro tortlishiga asoslangan.Ana shu hodisa tufayli har bir ion qarama-qarshi zaryadli ionlar bilan o‘ralgan.Ion atmosferasining zichligi eng markaziy ionda eng yuqori bo‘lib undan uzoqlashgan sari kamayadi. Ion atmosferasining zichligi va o‘lchami elektrolit eritmasining termodinamik xossalariga bog‘liq. Odatda kuchsiz kislota va asoslarning dissotsilanish konstantasi o‘zgarmas haroratda doimiy qiymatga ega. Lekin elektrolit konsentratsiyasi oshganda(S 0,2 mol/l) eritmadagi ionlar soni ortib, ularning o‘zaro va erituvchi molekulalari bilan ta‘siri kuchyadi, bu esa elektrolit dissotsilanish konstantasini o‘zgarishiga olib keladi. Konsentratsiya va ion kuchi o‘zgarishi bilan dissotsilanish konstantasidagi o‘zgarishlarni tasniflovchi kattalik aktivlik deyiladi. Aktivlik quyidagi formula orqali aniqlanadi: = * S Bu erda - erigan moddaning aktivligi, mol/l, S –erigan moddaning konsentratsiyasi, - aktivlikning molyar koeffisienti(u o‘lchamsiz kattalik). Agar molyal konsentratsiya olinsa, aktivlik koeffisienti molyal aktivlik koeffisienti deyiladi. Agar konsentratsiya o‘rniga aktivlik qo‘yilsa dissotsilanish konstantasi konsentratsiyaga bog‘liq bo‘lmay qoladi. Masalan, HA kislota uchun dissotsilanish konstantasini aktivlik bilan bog‘lsh mumkin: H+ * A- [H + ] * +* [A Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling