Farmatsevtika o‟quv instituti talabalari uchun adabiyoti

         Tiosulfat kislota. H
2
S
2
O
3
 – tiosulfat kislota deb yuritiladi. Bunday tarkibli kislota erkin 
holda mavjud emas. Lekin uning tuzlari – tiosulfatlar barqaror moddalardir. 
        Natriy tiosulfat -  Na
2
S
2
O
3
  tiosulfat kislotaning tuzidir. Agar -78
o
S da vodorod sulfid va 
sulfat angidrid ta‘sir ettirilsa H
2
S
2
O
3
 hosil bo‘ladi: 
                               H
2
S+SO
3
=H
2
S
2
O
3
  
      Tiosulfat kislota odatdagi sharoitda tez parchalanadi u beqaror modda: 
                      H
2
S
2
O
3
=H
2
O+SO
2

+S

 
        Odatda tiosulfatlar natriy sulfitiga oltingugurt qo‘shib suyuqlantirish orqali olinadi: 
                      Na
2
SO
3
+S=Na
2
S
2
O
3
 
 
                         Na -    O               S 
                                            S  
                         Na   – O               O 
S
2
O
3
2-
 ionida oltingugurtlardan birining oksidlanish darajasi -2 ga teng.  
Natriy tiosulfatining xlor bilan ta‘sirida sulfatlar hosil bo‘ladi, shuning uchun u ―antixlor‖ 
nomini olgan xlor ta‘sirini yo‘qotish uchun ishlatiladi: 
        Na
2
S
2
O
3
+Cl
2
+H
2
O=Na
2
SO
4
+S+2HCl 
Hosil  bo‘lgan  oltingugurt    xlor  ta‘sirida    sulfat  kislotagacha  yoki  uning  tuzlarigacha  
oksidlanadi: 
        S+3Cl
2
+4H
2
O=H
2
SO
4
+6HCl    
   
Oxirgi mahsulot tarkibi quyidagicha bo‘ladi:   
          Na
2
S
2
O
3
+4Cl
2
+5H
2
O= 2NaHSO
4
+8HCl 
      Agar tiosulfatlarga bromli suv ta‘sir ettirilsa, oltingugurt cho‘kmasi hosil bo‘lishi kuzatiladi: 
            Na
2
S
2
O
3
+Br
2
+H
2
O=Na
2
SO
4
+S

+2HBr 
      Tiosulfat kislotaning tuzlari iod ta‘sirida tetrationatlarga aylanadi: 
                J
2
+2Na
2
S
2
O
3
=2NaI+Na
2
S
4
O
6
 
      Natriy tiosulfat fotografiyada fiksaj sifatida ishlatiladi.Undan analitik kimyoda 
yodometriktahlilda keng qo‘llaniladi. Na
2
S
2
O
3
 – galogenlar, sianidlar bilan zaharlanganda, 
shuningdek As, Pb, Hg birikmalarining  ta‘sirini yo‘qotish uchun ishlatiladi.Bundan tashqari 
Na
2
S
2
O
3
 allergiya va asab kasalliklarida ham tavsiya etiladi.Tiosulfatlarni sianidlar ta‘sirini 
yo‘qotishi ularning ta‘sirida sianidlarning bezara rodanidlarga aylanishidir: 
                      KCN+Na
2
S
2
O
3
= KCNS+Na
2
SO
3
 
       Tiosulfatlar juda oson kompleks birikmalar hosil qilish xossasiga ega: 
                             AgCl

+Na
2
S
2
O
3
= Na[AgS
2
O
3
]+NaCl 
 Tion kislotalar. Yuqoridagi natriy tetrationat tion kislotaning tuzidir. Umumiy formulasi 
H
2
S
n
O
6
 bo‘lgan kislotalar polition kislotalar (n=3,4,5,6,7,20 gacha) deyiladi.H
2
S
2
O
6
, dition, 
H
2
S
4
O
6
- tetration,H
2
S
5
O
6
 pentation va hokazo: 
                                                                                                       O 
              O                  O                                      O                        ║ 
   H-O    ║        S      ║     O-H             H-O        ║       S               S –O-H 
      S       S                S      S    ║ 
      ║       ║                ║           O  
      O       O                O           
 
          Xlorsulfon kislota HSO
3
-Cl sulfat kislotaning chala xlorangidridi bo‘lib, SO
3
 ga HCl 
ta‘sir ettirib olinadi: 
                       SO
3
+HCl= HSO
3
Cl 

 
 
238 
         Xlorsulfon kislota oson gidrolizga uchraydi va sulfat kislotaga aylanadi: 
                        HSO
3
Cl+H
2
O=H
2
SO
4
+HCl 
            Pirosulfat kislota –H
2
S
2
O
7
   sulfat kislotadan suv ajralib chiqishidan hosil bo‘lgan 
mahsulotdir:   
                                                                                   O              O 
                      2H
2
SO
4
=H
2
S
2
O
7
+H
2
O              H-O    ║      O      ║      O-H 
                                                                                   S                S 
                                                                                   ║                ║ 
                                                                                   O               O 
 Monoperoksisulfat kislota  - HOOSO
3
H  vodorod peroksiddagi  vodorodning bir qismi 
sulfoguruhga  almashinganda hosil bo‘lgan mahsulotdir.U quyidagicha tuzulish formulasiga ega:        
O 
                                                 ║ 
                                                 S 
                                H-O-O     ║        O-H         H
2
SO
5
 
                                                 O 
                                                                                                        
H
2
SO
5
 oltingugurt(YI) oksidining suvsiz H
2
O
2
 da erishidan hosil bo‘ladi va Karo kislotasi ham 
deb yuritiladi: 
                             H
2
O
2
+SO
3
=H
2
SO
5
 
H
2
SO
5
 kristal modda (suyuql. harorati 45
o
S). Oksidlovcholik xossalari yaqqol ifodalangan kuchli 
kislotalardan: 
                 2 KI+H
2
SO
5
= K
2
SO
4
+I
2
+H
2
O 
           Biperoksisulfat kislota – HSO
3
-O-O-SO
3
H. Vodorod peroksiddagi ikkala vodorodning 
sulfoguruhga almashinishidan hosil bo‘lgan mahsulotdir. Empirik formulasi H
2
S
2
O
8
  bo‘lgan 
kristall modda. Suvda eriganida sulfat kislota va vodorod peroksidini hosil qiladi: 
                H
2
S
2
O
8
+2H
2
O= 2H
2
SO
4
+H
2
O
2
 
           Biperoksisulfat kislota juda kuchli oksidlovchi hisoblanadi: 
                2KI+H
2
S
2
O
8
= 2KHSO
4
+I
2
 
            Sanoat miqyosida H
2
S
2
O
8
   va uning tuzlari   H
2
SO
4
 ning 5O % li eritmalarini yoki 
gidrosulfatlarni gidrolizlab olinadi: 
                         H
2
SO
4

H
+
 +HSO
4
- 
K(-)   2H+ +2e

H
2
o
                                A(+)  2HSO
4
-
  -2e

 H
2
S
2
O
8
  
           H
2
S
2
O
8
 dan vodorod peroksidi olish uchun ishlatiladi. 
 
 
                             25.5. Selen, tellur va polloniy 
            Se, Te va Po ning elektron tuzilishi bir-biriga o‘xshaydi.Bu guruhni selen guruhchasi deb 
yuritiladi.  Bu  guruhcha  elementlarining atom tuzilishi  oltingugurtga o‘xshab -2,+2,+4 va +6  ga 
teng. Bu guruhdagi Po metal xossalariga  ega va metall  kristal panjara hosil qiladi. 
           Selen  bo‘lsa  kul  rang  selen  hosil  qiladi  va  uni  kristallari  polimer  tuzilishga  ega.  Qizil 
selen bo‘lsa Se
8
 siklik tuzlish mosdir. 
           Tellurning  polimer  modofikasiyasida  selen  atomlari  o‘zaro  zigzagsimon  bog‘langan. 
Geksagonal holatda oq, kumushsimon metallga o‘xshash kristall tuzilishga ega. Selen va tellur 
yarim o‘tkazgichlar bo‘lib, yorug‘lik tushganida selenning elektr o‘tkazuvchanligi minglab marta 
ortadi. Polloniy tashqi ko‘rinishiga ko‘ra qo‘rg‘oshinga o‘xshab ketadi. 
          Selenning oltita izotopi ma‘lum. Ulardan eng ko‘p tarqalgani 
34
80
Se (79‘9%). 
Tellurning tabiatda sakkizta izotopi uchraydi. Ulardan  
52
130
Te (34,5%) ahamiyatga ega. 
           Kisloroddan  polloniyga  qarab  oksidlovchilik  xossasi  kamayib,  qaytaruvchanlik  xossasi 
ortib boradi. 
           Selen  suv bilan ta‘sirlashmaydi, lekin tellur 160
o
S larda  TeO
2
 ga aylanadi: 
                                    Te+2H
2
O=TeO
2
+2H
2
 

 
 
239 
           Selen  va  tellur  kislotalar  ta‘sirida    H
2
EO
4
    formulali  kislotalar  hosil  qilsa,  tellur  tuzlarni 
hosil qiladi: 
                               Po+8HNO
3
=Po(NO
3
)
4
+4NO
2
+4H
2
O 
           H
2
S, H
2
Se, H
2
Te, H
2
Po qatorida molekula  barqarorligi kamayib, kislotalarnig kuchi ortib 
boradi.Shu qatorda qaytaruvchilik xossalar ortadi. 
H
2
Po  olingan  zahoti  oz-ozidan  parchalanadi.  Bu    birikmalarning  xossalari    48-jadvalda 
keltirilgan.  
 
48-jadval.Selen guruhchasi elementlarining vodorodli birikmalarining xossalari   
Birikmalar 
  H
2
O 
H
2
S 
H
2
Se 
H
2
Te 
Qayn.harorati,
o
S 
100 
-60,4 
-41,4 
-2 
E-H bog‘ining 
uzunligi,nm 
0,096 
0,133 
0,146 
0,169 
K
1 
suvdagi eritmada 
1,8
*
10
-16
 
1
*
10
-7
 
1,7
*
10
-4
 
1,O
*
10
-3
 
       
           Selen(Selenium).  Oltingugurt  birikmalari  bilan  birga  uchraydi.  Havoda  yonganida  SeO
2
 
hosil bo‘ladi. SeO
2
 (bug‘l. harorati 315 
o
S).  
          Selen  xlorid  va  suyultirilgan  sulfat  kislotada  erimaydi.Konsentrlangan  sulfat  kislota 
ta‘sirida yashil rangli SeSO
4
 hosil bo‘ladi: 
                 Se+2H
2
SO
4
=SeSO
4
+SO
2
+2H
2
O  
          Vodorod bilan selenning ta‘sirlashuvida H
2
Se hosil bo‘ladi: 
                          H
2
+Se=H
2
Se 
          Uning kislotalik xossalari TeO
2
 va PoO
2
 dan kuchliroq. Suvda yaxshi eriydi. Bunda selenit 
kislotasi hosil bo‘ladi: 
                          SeO
2
+H
2
O=H
2
SeO
3
 
        H
2
SeO
3
 erkin holda ajratib olingan.H
2
SeO
3
 qattiq modda, lekin oson suvini yo‘qotadi.        
     SeCl
4
-  qattiq  moddalardir(suyuql.harorati  100-350
o
S).  Suv  ta‘sirida  oson  gidrolizlanadi  va 
selenit kislotasini hosil qiladi: 
                                SeCl
4
+3H
2
O=H
2
SeO
3
+4HCl 
    SeF
6
(gaz modda  bugl. harorati -46,6 
o
S). 
     Selen oltingugurtga o‘xshash disproportsialanish reaksiyasiga kirishadi: 
                            3Se+6KOH=K
2
SeO
3
+2K
2
Se+3H
2
O  
      SeO
3
  oq  rangli  shishasimon  qattiq  modda(suyuql.  harorati  118,5
o
S).  Suv  bilan  oson 
ta‘sirlashadi va selenat kislotani hosil qiladi: 
                             SeO
3
+H
2
O=H
2
SeO
4
 
      Selenat kislotaning tuzlari selenidlarlarga kuchli kislotalar ta‘sir etib olinadi: 
                       K
2
Se+4NaNO
3
= K
2
SeO
4
+4NaNO
2
 
      Selenat kislota oq rangli kristall modda(suyuql. harorati 62,4 
o
S). Uning suvli eritmasi kuchli 
kislota (K
1
=1,2
*
10 
3
,  K
2
=1,2
*
10
-2
). Selenat kislotaning bariyli va qo‘rg‘oshinli tuzlari erimaydi. 
      Selen uchun quyidagi anion komplekslar o‘rinli:  K[SeF
5
], K
2
[SeF
6
]. 
      Tellur(Tellurium).  Tellur, ko‘pincha,   oltingugurt va selen birikmalariga aralashgan holda 
uchraydi. 
       Kumush  tellurid  (gessit)  -  Ag
2
Te,  oltin  tellurid  (klaverit)-  Au
2
Te,  silvanit-  AgAuTe
4  
tellurning  tabiiy birikmalari hisoblanadi. 
       Tabiatda  turg‘un  radioaktiv    izotoplari  atom  massasi  210-218  oralig‘ida  bo‘ladi.  Ularning 
ichida eng turg‘uni 
84
210
Po  (yarim emirilish davri 138,8 sutka). 
         Oddiy  holatda    to‘q  kul  rang  kukun  holatda  va  kumushsimon  oq  kristallar  hosil  qiladi. 
Tellur juda mo‘rt moddadir. 
        Avvalo rudalardan TeO
2
 ga o‘tkazilib, unga ishqorlar so‘ngra SO
2
 ta‘sir ettiriladi: 
                TeO
2
+2NaOH=Na
2
TeO
3
+H
2
O 
                 2Na
2
TeO
3
+SO
2
= Te   +2Na
2
SO
4
  

 
 
240 
        Tellur yonganda TeO
2
 ga aylanadi. Tellur ishqorlarda oson eriydi va telluritlar va telluridlar 
hosil qiladi: 
                 3Te+6KOH= K
2
TeO
3
+2K
2
Te+3H
2
O 
       H
2
Te rux telluridiga  kuchli kislotalar, masalan, HCl ta‘sir ettirish orqali olinadi: 
               ZnTe+2HCl= ZnCl
2
+H
2
Te 
       H
2
Te qo‘llansa hidli gaz modda ( qayn. harorati -1,8 
o
S). Telluridlar    yarim  o‘tkazgichvlar 
hisoblanadi Bi
2
Te
3
 termobatareyalar tayyorlashda ishlatiladi. 
       TeO
2
  rangsiz  kristall  modda,  suvda  oz  eriydi.  H
2
TeO
3
  beqaror  va  kuchsiz  kislota.  H
2
TeO
3
 
tarkibida  2H
2
O  tutgan  holda  ortotellurat  kislota  H
6
TeO
6
  ni  hosil  qiladi.  Bu  kislotaning  tuzlari 
Ag
6
TeO
6
 tarkibga ega. 
       TeCl
2
 va TeI
2
 ancha barqaror. TeI
4
 anionli komplekslar hosil qiladi: 
                     TeI
4
+2KI=K
2
[TeI
6
] 
        H
6
TeO
6
 kislotadan suv ajralganida  tellurat kislota hosil bo‘ladi H
2
TeO
4
. 
       TeO
3
  suvda  erimaydi,  lekin  ishqorlarda  eriydi.  Tellurat  kislota  kuchsiz  kislota  (K
1
=2
*
10
-
8
,K
2
=5
*
10
-11
).  
      Tellur qotishmalarga qo‘shiladi. Undan yarim o‘tkazgichlar tayyorlanadi.         
       Polloniy(Pollonium).Oq kumush rang metal (suyuql. harorati 254 
o
S).  
Metallar bilan pollonidlar hosil bo‘lib: Na
2
Po, PbPo, HgPo birikmalari ma‘lum.  
PoCl
2
  xossalari  bo‘yicha  tuzlarga  o‘xshaydi.  Po(IV)  birikmalari  ham  tuzlarga  o‘xshaydi: 
Po(SO
4
)
2
, Po(NO
3
)
4
. 
     PoO
2
 da kislotalik xossalar kuchsiz. PoO
2
 kislotalar bilan asosli oksidga o‘xshab ta‘sirlashadi: 
                 PoO
2
+2H
2
SO
4
=Po(SO
4
)
2
+2H
2
O 
          PoCl
4
 juda oson anion komplekslar hosil qiladi: 
                 2KCl+PoCl
4
=K
2
[PoCl
4
]   
Selen  o‘zgaruvchan  tokni  o‘zgarmas  tokka  aylantiruvchi  asboblarda  ishlatiladi.U  shisha  ishlab 
chiqarishda  keng  qo‘llaniladi.  Tellur  qo‘rg‘oshin  tarkibiga  qo‘shilganda  qo‘rg‘oshinning 
mexanik  xossalari  va  korroziyaga  chidamliligi  ortadi.  Po   

    –  zarrachalar  olishning  arzon 
manbai hisoblanadi. 
 
            25.6. YI A guruh elementlarining tibbiyotdagi ahamiyati 
           Kislorodning  biologik  ahamiyati  nihoyatda  kattadir.  Kislorod  tirik  organizmlardagi 
biokimyoviy  jihatdan  muhim  bo‘lgan  moddalar  tarkibiga  kiradi  (oqsillar,  yog‘lar,uglevodlar, 
suv, nuklein kislotalar va boshqalar). 
           Barcha  o‘simlik  va  hayvonlar  kislorod  bilan  nafas  oladi.  Tirik  organizmdan  kislorod 
uglevodlar,  yo‘g‘lar  va  boshqa  organik  moddalarni  oksidlaydi.  Bunda  ajralib  chiqqan  energiya 
barcha  hayotiy  jarayonlarni  ta‘minlaydi(biokimyoviy  sintez,  muskullarning  ishi,  harakat  va 
boshqalar.  
           Kislorod  organizm  tarkibiy  qismining  64,4  %  ini  tashkil  etadi.Tinch  holatda  odam 
organizmi har daqiqada 0,264 l  kislorod iste‘mol qiladi. 
           Organizmda  kislorod    yetishmasligi  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  bir  qancha  kasalliklarda  
davolovchi vosita sifatida ishlatiladi. Nafas olish yo‘llari, yurak qon –tomir tizimi kasaliklarida  
hamda  is  gazi,  sianidlar  bilan  zaharlanganda  kislorod  ishlatiladi.  Odatda  95%  kislorod  va  5% 
uglerod (IY) oksidi bo‘lgan aralashma- karbogen qo‘llaniladi. 
           Kislorodning  allotropik  shakl  o‘zgarishi  bo‘lgan  ozon  kuchli  oksidlovchi  bo‘lganligi 
sabali  suvni, havoni dezinfeksiya qilishda ishlatiladi va bunda u suvdagi mikroblarni o‘ldiradi. 
          Oltingugurtning  kishi  tanasidagi  umumiy  miqdori    140  g  atrofida  bo‘lib,  unda 
organizmning kundalik ehtiyoji 1 g ni  tashkil etadi. Oltingugrt ko‘pgina  organk moddalarning, 
jumladan oqsil, aminkislotalar(sistein, sistin, metionin) gormonlar(insulin), vitamin(B) tarkibiga 
kiradi. 
           Tarkibida  oltingugurt  tutgan  ba‘zi  aminokilotalar    tirik  organizmda  vodorodni  tashish 
vazifasinin bajaradi. 

 
 
241 
            Sistein,  sistin  va  tarkibida  –SH,  -S-S-  guruhini  tutgan    boshqa  moddalar  organizmni 
radiatsion  nurlanishdan  himoya  qiladi.  Shuning  uchun  ular  nur  kasalligini  davolashda  tavsiya 
etiladi. 
          Oltingugurt  qadimdan  dori  moddasi  sifatida  ishlatilib  kelingan.  Oltingugurtning  teriga 
ta‘siri  natijasida  sulfidlar  va  pentation  kislota(H
2
S
5
O
6
)  hosil  qiladi.  Ular  mikroblarni  o‘ldirish 
xususiyatiga  ega.  Oltingugurt  ichilganda  10-40%  atrofida  vodorod  sulfidga  va  sulfidlarga 
aylanadi.  Ular  ichni  yumshatadi.  Bu  maqsadlarda  tozalangan  va  cho‘ktirilgan  oltingugurt 
ishlatiladi. Tarkibida oltingugurt bo‘lgan ko‘pgina tuzlar dori moddasi sifatida  qo‘llaniladi. 
         Na
2
S
2
O
3
  –  natriy  tiosulfat  galogenlar,  sianidlar  bilan  zaharlanganda,  shuningdek,  As,  Pb, 
Hg  birikmalari  bilan  zaharlanishda  ishlatiladi.  Na
2
S
2
O
3 
  galoganlar  zaharsiz  tuzlarga,  sianidlar 
esa rodanidlarga aylanadi: 
                     KCN+Na
2
S
2
O
3
=KCNS+Na
2
SO
3
 
          As,  Pb,  Hg  zaharsiz  silfidlar  hosil  qilib  organizmdan  chiqib  ketadi.  Bundan  tashqari, 
Na
2
S
2
O
3
  allergiya,  asab  kasalliklarida  ham  qo‘llaniladi.  Na
2
SO
4*
10H
2
O  natriy  sulfati 
kristallogidrati  surgi  sifatida  hamda  qo‘rg‘oshin  va  bariy  birikmalari  bilan  zaharlanganda 
ishlatiladi. 
          Tarkibida oltingugurt tutgan organik birikmalardan sulfanilamidlar (etazol, norsulfazol va 
boshqalar) tibbiyotda keng qo‘llaniladi.  
          Selen-  katta  biologik  ahamiyatga  ega.  Selenning  organizmni  himoyalanish  qoboliyatiga 
hamda fermentativ reaksiyalarga  katta ta‘sir qilishi aniqlangan. Odam,  hayvon va qushlarning 
ko‘z pardasida  oz miqdorda selen bo‘ladi. Ko‘rish qobiliyatining o‘tkirligi bilan ajralib turuvchi 
burgutlarning  ko‘z  pardasida  selenning  miqdori  odamnikidan  yuz  marta  ko‘p.  Shuning  uchun 
selen ―ko‘rish elementi‖ deb ataladi. 
          Hozirgi  paytda  tibbiyotda  tarkibida  selen  tutgan  organik  moddalar    dori  modda  sifatida 
keng qo‘llanilmoqda.  
 
  
 
                 26-bob. VII A guruh elementlarining umumiy tavsifi 
           Ftor,  xlor,  brom,  yod  va  astat  galogenlarga  tegishli.  Galogen  so‘zi  ―tuz  tug‘diruvchi‖ 
degan  ma‘noni  beradi.  Bu  elementlar  p-  elementlarga  kirib  ular  tuz  hosil  qilishga  moyil.  Bu 
elementlar  tashqi  qavatida    ettitadan  elektron  bor.  Galogenlar  ns
2
np
5
    elektron  formulaga  ega 
bo‘lib,  tashqi  qavatdagi    etti  elektronning    ikkitasi  s-  va    beshtasi    p-  orbitallarda  joylashgan. 
Galogenlar uchun tegishli eng asosiy kattaliklar 49- jadvalda keltirilgan.  
 
49-jadval. YII A guruh elementlarining eng asosiy kattaliklari 
Asosiy kattaliklar 
Ftor 
Xlor 
Brom 
Yod 
Astat 
Atom massasi 
Elektron formulasi 
Atom radusi, nm 
E
-
 ion radiusi,nm 
Suyuql. harorati,
o
S 
Qayn. harorati,
o
S 
Odatdagi  
sharoitda 
 
Ionl. energiyasi, 
eV E

E
+ 
Yer po‘stlog‘idagi 
miqdori,mol % 
18,998 
2s
2
2p
5
 
0,071 
0,133 
-219,6 
-188,1 
Och yashil 
gaz 
 
17,42 
 
 2,8
*
10
-2
 
35,453 
3s
2
3p
5
 
0,099 
0,181 
-101,0 
-34,1 
Yashil-sariq 
gaz 
 
12,97 
 
2,6
*
10
-2
 
79,904 
4s
2
4p
5 
0,114 
0,196 
-7,3 
59,2 
Qizil 
qong‘r 
syuqlik 
11,84 
 
8,5
*
10
-5
 
126,904 
5s
2
5p
5
 
0,133 
O,220 
113,6
 
185,5 
Qora 
siyoh 
kristall 
10,45 
 
4*10
-6
 
209,98 
6s
2
6p
5 
   - 
0,23 
 227 
 317 
Qora –
ko‘k 
kristal 
  9,2  
 
Izi bor 
  
 
        Galogenlar  tashqi  qavatida  bittadan  elektronlar  bo‘lib,  bir  zaryadli  anionlar  hosil  qiladi. 
Ftordan  tashqari  barcha  galoganlar  o‘z  elektronlarini  berib    +  1  dan    +7  gacha  oksidlanish 

 
 
242 
darajasini  namoyon  qiladi.  Ftordan  astatga  qarab  atom  radiusi  ortadi,  ionlanish  energiyasi 
kamayib,  metall  xossalar  kuchayib  boradi.  Ftor-  xossalari  yaqqol  ifodalangan  metallmas,  ayni 
paytda  astatda  metallik  xossalar  bor.  Ftordan  astatgacha    oddiy  moddalarning  agregat  holatlari 
gazdan qattiq holatga o‘zgaradi. 
         Oddiy  modda  holatida  galogenlar  ikki  atomli  molekula  hosil  qiladi.  Molekulada  atomlar 
orasi ftorda yodga o‘tgan sari uzoqlashgani uchun molekulaning qutblanuvchanligi ortib boradi.   
                               
                                               26.1. Ftor  
          Ftor(Ftorum).  Tabiatda  uchrashi.  Eng  muhim  minerallaridan  fluorit  –CaF
2
,  kriolit 
Na
3
[AlF
6
],  ftorapatit  3Ca
3
(PO
4
)
2*
CaF
2
.  Ftor  tish  emali  tarkibida  va  suyaklarda  borligi 
aniqlangan. 
           Olinishi.  Birinchi  marta  1886  yilda  Muasson  tomonidan  KF  ni  suvsiz  vodorod  ftoridda 
elektroliz qilib ajratishga muvaffaq bo‘lgan. 
           Hozirgi paytda ftor olish uchun HF va KF aralashmasi yoki KHF
2
 tuzi 70
o
S da elektroliz 
qilinadi.  Elektrolizyor  nikeldan    yasalgan  va  u  anod  hisoblanadi.  Ko‘mir  bu  jarayonda  katod 
sifatida  ishlatiladi.  Elektrolizda  ajraladigan  vodorod  va  ftor  portlab  ketmasligi  uchun  katod  va 
anod  bo‘shlig‘i  diafragma bilan ajratilgan. 
          Tabiatda    ftor  birgina  izotop  holatida 
9
19
F  holatida  uchraydi.  Ftorning  sun‘iy  yo‘l  bilan 
olingan 
9
17
F, 
9
18
F, 
9
20 
F izotoplari olingan. Ularning saqlanish muddati juda oz. 
         Xossalari.  Ftor  o‘tkir  hidli  sariq-yashil  tusli  gaz  modda.  Gaz  holatdagi  ftor  suyuq  HF  da  
yaxshi  eriydi.  Suyuq  holatdagi  ftor  suyuq  kislorod  va  ozonda  eriydi.  Juda  past  haroratda  (-188 
o
S) ftor kub shaklli kristall panjara hosil qiladi. 
        Ftorni saqlash va tashish uchun zanglamaydigan po‘lat, mis,  alyuminiy, nikeldan  yasalgan 
ballonlar  ishlatiladi.  Agar  metal  sirtiga  ftoridlardan  qatlam  hosil  bo‘lsa  bu  metallar  ozgarishga 
uchramaydi.      
       Kimyoviy  xossalari.  Ftorning  yuqori  kimyoviy  aktivligi  uning  molekulasining 
dissotsilanish  energiyasi  kichikligi  (159  kJ/mol)  bilan  tushuntiriladi.  Ftor  suvda  eritilsa,  erish 
o‘rniga shiddatli ta‘sirlashuv yuzaga keladi: 
                          2F
2
+2H
2
O= 4HF+O
2
 
Bu jarayonda atomar kislorod hosil bo‘lib undan O, O
3
, OF
2
, H
2
O
2
 hosil bolishi ham kuzatiladi. 
       Ftor atmosferasida hatto shisha ham yonadi:   SiO
2
+2F
2
=SiF
4
+O
2 
          
Ftor  barcha  oddiy  moddalar  bilan    hatto  sovuqda  ham  oson  ta‘sirlashadi.  Fosfor  va 
oltingugurt ftor bilan -190 
o
S da  ta‘sirlanadi: 
                          S+3F
2
=SF
6
                         2 P+5F
2
=2PF
5
 
      Kremniy odatdagi sharoitdayoq ftor bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi: 
                                      Si+2F
2
=SiF
4 
       Ftor ishqorlar bilan ham ta‘sirlashib, unda ftor oksidini hosil bo‘ladi: 
                                   2 F
2
+2NaOH=2NaF+OF
2
+H
2
O 
         F
2
O-  kislorod  ftorid  nafas  yo‘llariga  kuchli  ta‘sir  etuvchi  gaz  modda  (suyuql.  harorati-
223,8
o
S,  qayn. harorati -145 
o
S). 
         Ftor va kislorod aralashmasiga elektr razryadi ta‘sir ettirib kislorod diftorid olingan: 
                                   F
2
+O
2
=O
2
F
2
 
       O
2
F
2
 – faqat past haroratda  barqaror modda. U qizg‘ish rangli qattiq modda, 
-163 
o
S da qotadi, -57 
o
S da qaynaydi va bir oz yuqoriroq harorat ta‘sirida parchalanib ketadi. 
        Kislorod  va  azot  ftor  bilan  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  birikmaydi.  Ftor  vodorod  bilan  hatto 
qorong‘ida juda past temperaturada (-250 
o
S) ham ta‘sirlashadi: 
                            H
2
+F
2
=2HF 
      Oltin      va  platina  cho‘g‘  holatga  keltirilganda    va  boshqa  metallar  odatdagi  haroratda    ftor 
bilan reaksiya  kirishadi: 
               2 Au+3F
2
=2AuF
3
                 Pt+2F
2
 =PtF
4 
      2Fe+3F
2
=2FeF
3
  
               Nikel,  qo‘rg‘oshin    va  mis  sirti  ftor  atmosferasida    ftoridlar  qatlami  bilan  qoplangani 
uchun  metallning ichki qismi ftor ta‘siridan saqlanadi. 

 
 
243 
              Ftor ta‘sirida hatto inert gazlar ham oksidlanadi: 
                                 Xe+2F
2
=XeF
4
 
            Ksenoning ftorli birikmalari tarkibi turlicha: XeF
2
, XeF
4
, XeF
6
. Ksenon ftoridlari asosida 
XeOF
2
, XeOF
4
 va XeO
2
F
2
 birikmalari olingan. 
               
235
UF
6
  va 
238
UF
6
 larni  diffuzion usulda ajratishda ftor kerak bo‘lgani uchun ham ftorga 
bo‘lgan  qiziqish  juda  ortib  ketdi.  Og‘ir  metallarning  ftoridlari  ,  masalan,  UF
6
  56,7
o
S  da 
qayanaydi.  Shuningdek  ftor  sovituvchi  agentlar  va  ftoroplastlar  olishda  ham  katta  amaliy 
ahamiyatga ega. 
             F