1- ma’ruza. Kirish. O’sish va rivojlanish qonuniyatlari. Tayanch-harakat tizimining yoshga oid xususiyatlari va gigiyenasi. Nerv tizimining yoshga oid fiziologiyasi va gigiyenasi. Oliy nerv faoliyati va uning yoshga oid xususiyatlari. Reja

Bolalar oliy nerv faoliyatining yoshga xos xususiyatlari. Bolalarda shartli reflekslarni tekshirish usuli. Yangi tug'ilgan chaqaloqda ovqatlanish, himoya, aksa urish, yo'talish va boshqa shartsiz (tug'ma) reflekslar mavjud bo'ladi. Bu reflekslar bolaning hayotida muhim biologik ahamiyatga ega bo'lib, shular asosida shartli reflekslar shakllanadi.
Ovqat bilan o'tkazilgan tajribada qo'l harakatlarini ko'rmaslik uchun bolaning ko'zi bog'lanadi yoki yuzining yuqorigi qismi oq ekran bilan to'sib qo'yiladi. Ovqatlanish shartsiz refleksida shartli ta'sirlovchi sifatida bolaning emish harakatlari olinadi. Uni mustahkamlash uchun sut yoki sutli aralashma beriladi. Himoya refleksini hosil qilishda bola ko'ziga havo purkalganda qovoqlarini yumish reaksiyasi e'tiborga olinadi.
Bolalarda shartli refleks hosil bo'lish tezligi va turg'unligi. Bolalarda ovqatlanishga nisbatan shartli reflekslarning tez hosil bo'lishi ishtahaga, nerv sistemasidagi ovqatlanish markazining qo'zg'aluvchanligiga bog'liq bo'ladi. Masalan, bolaga ovqatlanishidan oldin qand yoki boshqa shirinlik berilsa, uning ishtahasi pasayadi, ya'ni ovqatlanishga reflektor reaksiya susayadi.
Bolalarda tovushga, so'zga va boshqalarga shartli reflekslar ancha tez hosil bo'ladi. Shartli va shartsiz ta'sirlovchi 5-30 sekund davomida 2-10 marta takrorlab va mustahkamlanib turilgandagina shartli refleks hosil bo'ladi. Shartli reflekslar hosil bo'lishi ava tormozlanish oliy nerv faoliyatining tiplariga va mijozga bog'liq.
Bolalar jinsiy balog'atga yetgan davrda shartli reflekslarning hosil bo'lishi bir qadar sekinlashadi. Yosh katta bo'lgani sari tashqi muhit ta'sirlovchilariga paydo bo'lgan harakat shartli reflekslari shunchalik mustahkam bo'ladi.
Bolalarda vaqtga hosil qilinadigan shartli reflekslar. Yangi tug'ilgan bolada hayotining 7-8-kunidan boshlab, emish vaqtiga shartli refleks hosil bo'la boshlaydi. Bola sutkaning ma'lum vaqtlarida onasining emizishidan oldin uyg'onib, emish va boshqa harakatlarni qiladi. Vaqtga nisbatan shartli refleks ichki organlardan, to'qimalardan yoki tashqi reseptorlardan nerv sistemasiga boradigan impulslarning so'z ta'sirotlari bilan bog'lanishi tufayli vujudga keladi. Bunday reflekslarga maktab yoshidagi bolaning ma'lum vaqtda uxlashi, belgilangan vaqtda dars tayyorlashi, ovqatlanishi va boshqalar misol bo'ladi.
Bu reflekslarning barqarorligi nerv sistemasining tipiga, qo'zg'aluvchanligi-ga, diqqatni to'play olishiga va mashq qilishga bog'liq bo'ladi va uzoq vaqt davomida asta-sekin takomillashib boradi.
Bolalarda shartli reflekslarning tormozlanishi. Bolalarda shartsiz induksion tormozlanish tevarak-atrofdagi ta'sirot va ichki organlardan keladigan nerv impulslari ta'sirida vujudga keladi. Masalan, qovuqning to'lishi yuzaga keltirilgan shartli refleksni tormozlaydi. Tashqi tormozlanish chetki ta'sirlovchining kuchiga, yuzaga keltirilgan shartli refleksning mustahkamligiga va bolaning yoshiga bog'liq bo'ladi.
O'ta tormozlanish 10-12 yashar bolalarda 7-10 yashar bolalardagiga nisbatan sekin rivojlanadi. Shartli refleksning so'nish tezligi bolaning yoshiga, sog'ligiga, oliy nerv faoliyatining tipi hamda hosil bo'lgan shartli refleksning turi hamda mustahkamligiga bog'liq. 11-12 yashar bolalardagi shartli reflekslar 8-10 yasharli bolalarda yuzaga keltirilgan shartli reflekslarga qaraganda tez so'nadi. Ovqatlanishga nisbatan hosil bo'lgan shartli refleksni so'ndirish qorni och bolalarda qorni to'q bolalardagiga nisbatan qiyinroq bo'ladi
Sog'lom bolalarda shartli tormozlanish o'ziga xos xususiyatga ega bo'lib, differensiyalashgan, shartli refleks 2-6 martalab mustahkamlanganda vujudga keladi. So'ngan shartli tormozlanish vaqt o'tishi bilan yana asli holiga keladi. Shartli tormozlanishdan so'ng ketma-ket tormozlanish rivojlanadi. Ba'zi hollarda shartli tormozlanishning ta'siri tugagandan so'ng, induksiya asosida qo'zg'alish rivojlanadi.
Bolalarda befarq ta'sirlovchi bir necha marta birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va bundan yuqori tartibdagi shartli tormozlanishni hosil qilishi mumkin. Ular ham uzoq saqlanishi va so'nishi, asli holiga kelishi mumkin. Shartli tormozlanish o'qitishda, odob-axloqli va intizomli qilib tarbiyalashda katta ahamiyatga ega.
Bog'cha yoshidagi bolalarda oliy nerv faoliyatining rivojlanishi. 1,4 oylik, 2 yashar balalarda yakka ta'sirlovchilarga harakat shartli reflekslari tez hosil bo'ladi va mustahkamlanadi. Ikkita indefferent ta'sirlovchiga bog'lanish ancha barvaqt paydo bo'ladi. Bola 2,5 yashar bo'lganda oliy nerv faoliyati ancha takomillashadi. Oson va murakkab shartli reflekslar mustahkamlanib turilmasa, tez orada so'nishi mumkin. Bog'cha yoshidagi bolalarda shartli reflekslarning hosil bo'lishida o'ziga xos farq bo'lib, bu farq bolaning nerv sistemasining fiziologik, psixik rivojlanishiga bog'liq bo'ladi. 3-5 yashar bolalar oliy nerv faoliyatining rivojlanishi tubdan farq qiladi. Bu yoshida mo'ljallash reaksiyalarining tabiati o'zgaradi. Bola (bu nima?) degen savol bilan turli narsalar va xodisalarni bilishga harakat qiladi.
2-3 yashar bola narsalarga qarab, ularni ushlab ko'rib shaklini aniqlaydi. Oldin hosil bo'lgan ko'rish-kinestetik bog'lanishdan foydalanadi, ularning shaklini chamalab biladi. Bog'cha yoshidagi bolaning bosh miya yarimsharlari po'stlog'ida qo'zg'alish, tormozlanish, irradiasiya, generalizasiya kabi nerv jarayonlari kuchliroq bo'ladi. 5 yashar bola tashqi va ichki tormozlanishning tabiati o'zgaradi. Bu yoshda bosh miya yarimsharlari po'stlog'ida kechikuvchi, iz qoldiruvchi shartli reflekslar qiyinlik bilan hosil bo'ladi, nerv jarayonlarining kuchi va harakatchanligi ortadi, bu bolada dinamik stereotipni bir qadar yengillik bilan o'zgartirish imkonini beradi. Chamalash refleksi kuchliroq bo'lib, tobora mustahkamlanib boradi.
Birinchi va ikkinchi signal sistemasi. Odamda birinchi va ikkinchi signal sistemasi, hayvonlarda esa faqat birinchi signal sistemasi bo`ladi. Odamning oliy nerv faoliyati o`ziga xos aniqlash, abstrakt fikrlash; so`zlash qobiliyatiga ega. Odam oliy nerv faoliyatining taraqqiyoti natijasida voqelikning ikkinchi signal sistemasi vujudga kelgan. Ikkinchi signal sistemasi so`zlardan iborat bo`lib, predmetlarning ayrim belgilarini farq qilish va ularni umumlashtirish, ular o`rtasidagi bog`lanishlarni vujudga keltirish xususiyatiga ega.
Qabul qiluvchi ta'sirlar ko`rish, eshitish, hid sezish, ovqat ta'mini bilish kabi sezgi organlari birinchi signal sistemasi bo`lib, ular odam va yuksak hayvonlarda deyarli o`xshash. Bu sezgi organlari orqali qabul qilingan tashqi va ichki muhitning ta'siri miyaning shunga tegishli markazlarida refleks hosil qiladi. Odamning yuksak hayvonlardan asosiy farqlaridan biri unda og`zaki va yozma nutqning rivojlanganligidir. Nutq ta'sirlovchi sifatida sezgi organlari orqali qabul qilinib, shartli refleks hosil qiladi. Odamda atrofdagi muhit bilan aloqa bog`lashning yangi shakllari paydo bo`ladi. "Rivojlanib borayotgan hayvonot dunyosida, - deb yozgan edi I.P.Pavlov, - odam bosqichiga kelib nerv faoliyati mexanizmlariga nihoyatda katta qo`shimcha qo`shildi". Bu qo`shimcha odamda nutq paydo bo`lishi va yangi signal sistemasi vujudga kelishidan iborat bo`ldi. Organik dunyo taraqqiyotining shu bosqichida muhit bilan aloqa bog`lashning yani faqat odamgagina xos bo`lgan ikkinchi signal sistemasi qaror topdi. "Homo sapens" oilasi paydo bo`lguncha hayvonlar, deb yozgan edi I.P.Pavlov - atrofdagi dunyoning hayvonlardagi xilma-xil retseptor mexanizmlarga ta'sir etadigan va markaziy nerv tizimining tegishli hujayralariga yetib boradigan turli agentlaridan kelib chiquvchi bevosita taasurotlari orqaligina o`sha dunyo bilan aloqa qilar edi. Bu taasurotlar tashqi ob'ektalarning birdan bir signallari edi. Odamda ikkinchi darajali signallar, birinchi signallarning signali - talaffuz etiladigan, eshitiladigan, ko`riladigan so`zlar ko`rinishda paydo bo`lib, rivojlanib bordi va yuqori darajada kamolga yetdi. Odamda so`z alohida ahamiyat kasb etdi. So`z, deb yozadi I.P.Pavlov, birinchi signallarning signali bo`lib, voqelikning faqat bizga xos ikkinchi signal sistemasini tashkil etdi. Nutqning rivojlanishi odamlarning bir-biriga munosabatini osonlashtirib, mehnat turlarini ko`paytirishga, ong rivojlanishiga sabab bo`ldi. I.P.Pavlov: "Nutq, bizni odam qildi" - degan edi. Odamda shartli refleks shartsiz taasurot bilan mustahkamlanib borishi asosidagina emas, balki nutq yordamida ham hosil bo`lishi mumkin. Masalan, boshlang`ich maktab o`quvchilarida qo`ng`iroq ovoziga javoban shartli refleks paydo bo`lgandan so`ng, shu ovoz o`rniga og`zaki yoki yozma shakldagi "qo`ng`iroq” so`zi ishlatilsa, bola qo`ng`iroq ovoziga qanday reaktsiya ko`rsatgan bo`lsa, qo`ng`iroq so`zining o`ziga ham birinchi martadayoq xuddi o`shanday reaktsiya ko`rsatadi. Nutq faoliyati asosida shartli refleks hosil bo`lishi odam oliy nerv faoliyatining sifat jihatidan o`ziga xos bo`lgan hususiyatidir. Shartsiz refleks asosida hosil bo`ladigan aloqalar po`stloq protsesslari harakatining qanday qonunlarga bo`ysunsa, odam bosh miyasi po`slog`ida nutq asosida yuzaga kelgan bog`lanishlar ham xuddi o`sha qonunlarga bo`ysinadi. I.P.Pavlov ko`rsatib o`tganidek, oliy nerv faoliyatining faqat odamga xos bo`lgan hususiyati, ya'ni birinchi signal sistemasi orqali tushadigan signallarni ajratib olib, muloxaza qilish va umumlashtirish qobilyati ikkinchi signal sistemasiga bog`liqlir. Muloxaza qilish va umumlashtirish birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o`zaro ta'sir qilib turishi natijasidir.
Bolalar oliy nerv faoliyatining yoshga xos xususiyatlari. Bolalarda shartli reflekslarni tekshirish usuli. Yangi tug'ilgan chaqaloqda ovqatlanish, himoya, aksa urish, yo'talish va boshqa shartsiz (tug'ma) reflekslar mavjud bo'ladi. Bu reflekslar bolaning hayotida muhim biologik ahamiyatga ega bo'lib, shular asosida shartli reflekslar shakllanadi.
Ovqat bilan o'tkazilgan tajribada qo'l harakatlarini ko'rmaslik uchun bolaning ko'zi bog'lanadi yoki yuzining yuqorigi qismi oq ekran bilan to'sib qo'yiladi. Ovqatlanish shartsiz refleksida shartli ta'sirlovchi sifatida bolaning emish harakatlari olinadi. Uni mustahkamlash uchun sut yoki sutli aralashma beriladi. Himoya refleksini hosil qilishda bola ko'ziga havo purkalganda qovoqlarini yumish reaksiyasi e'tiborga olinadi.
Nerv sistemasi gigiyenasi O’quvchi organizmining funksional faoliyati buzilishiga yo’l qo’ymaslik uchuno’qituvchilar bilan shifokorlar birgalikda ish kuni, haftasi vf o’quv yili choraklarida aqliy va jismoniy faoliyatning almashinif turishini to’g’ri yo’lga qo’yishlari kerak. Bir turli faoliyat boshqa turli faoliyat bilan almashtirilib turilganda, ishlayotgan hujayralar dam oladi. Aqliy mehnat qilganda bo’yin va gavda muskullari,, xat yozganda esa yuqorigi kamar va qo’l muskullari taranglashadi.
Oqituvchining o’quvchiga beradigan zo’riqish normasi uning yoshiga, sog’lig’i holatiga, idrok qillish qobiliyatiga, nerv tipiga va o’qitish sharoitiga qarab aniqlanadi. Zo’riqish normasini asta-sekin oshira borish va o’quvchilarni aktiv oliy mehnatga jalfb qilish kerak. O’quvchiga ortiqcha zo’riqish berilsa, uning miyasi charchab qoladi, tez yoki sekin charchash bolanning yoshiga, aqliy mehnat turiga va qiziqishiga bog’liq. Bola qancha yosh bo’lsa, shuncha tez charchaydi.
Dars vaqtida muskul harakatlarining uzoq to’xtalib turishi bolaning aqliy mehnat qobiliyatini susaytiradi. Binobarin, bolaning diqqati chalg’iydi, muskullari bo’shasha boshlaydi. Bog’cha yoshidagi bolalar charchagannda mudroq bosadi . Hadeb bir xil turdagi aqliy faoliyat bilan shug’ullanganda bola-ning qiziqishi kamayadi va uxlab qoladi.
Kichik maktab yoshidagi bolalarni o’qitiishda dars o’rtasida ularni jismoniy tarbiya bilan shug’ullantirish aqliy qobiliyatning oshishiga yordam beradi. Toliqib qolishning oldini olishda turlli xildagi mehnat bilan shug’ullanib turish, aktiv va passiv dam olish muhim ahamiyatga ega. Bola zerikarli ish bilan shug’ullanishdan, biir yerda qimirlamay uzoq o’tirishdan charchaydi.
Bunday vaqtda u yetarli dam olmasa, oorganizmi juda charchab qoladi, boshqacha aytganda, toliqadi.
Haddan ortiq charchash yoki toliqish ishtahaning pasayishiga, bosh og’rig’iga, loqaydlikka, xotira va diqqatning susayishiga olib keladi. Odam qattiq charchaganida nerv sistemasining funksional hollati o’zgaradi va tormozlanish vujudga keladi. Aktiv dam olishda toliqqan nerv hujayralarining qobiliyati tezda asli holatiga kelib qoladi.
Aqliy mehnat gigiyenasida kun tartibini to’g’ri tashkil etish alohida ahamiyatga ega. Kun tartibi to’gri tuzilmaganda o’quvchi asabiga ortiqcha zo’r keladi, ho nevroz paydo bo’lishi mumkin. Shuning uchun ham aqliy mehnatdan so’ng jismoniy, mashqlar bilan shug’ullanishkkerak. Afsuski, hozirgi kunda o’smirlar aktiv dam olish o’rniga passiv dam oladigan, ya’ni ko’p dars tayyorlaydigan, teleko’rsatuvlarni ko’p ko’radigan, bir yerda harakatsiz o’tiradigan yoki yotib dam oladigan bolib qolgan. O’quvchilar aqliy jihatdan toliqib qolmasligi uchun aqliy va jismoniy mexnat bilan me’yorida shug’ul-lanishi, oilada, maktabda siqilmasligi, to’gri ovqatlanishi shart, bundan tashqari, kun tartibiga rioya qilishi, qiziqib ishlashi, aktiv dam olishi, ko’proq sof havoda bo’lishi muhimdir.