1-Mavzu: Ovozlarni har xil mashqlar orqali yo’lga qo’yish

3 – mavzu. Xor ijrosining asosiy badiiy –ifoda vositalari.
Reja:
1.Asar jumlalarini aniklash(frazalash)
2. Vokal-xor tarbiyasi.
3. Kushik aytish kursatmasi.

Badiiy ifoda –asarining goyaviy mazmunini ochish formasi xisoblanadi. Agar xor yaxshi intonatsiya va sozga, ansamblga va suz talaffuziga, vokal va xor texnikasiga ega bulsa-yu, uning ijrosi badiiy ifodaga ega bulmasa, unda asarning goyaviy –badiiy mazmuni tinglovchiga yetib bormaydi.

Demak, xorda olib boriladigan barcha ishlar badiiy-ifodali ijro bilan chambarchas boglik bulishi zarur. Zebo, ifodali ijro asarning moxiyatini ochib beradi. Xorda yaxshi sozga, sof intonatsiyaga va ansanbildan ka’tiy nazar, unda insonlar agogika, dinamika va jumlalash kabi ijro vositalari yetishmasa, uning ijrosi jonli, emotsional kizikarli bulmaydi. SHuning uchun xor raxbari badiiy ifoda vositalaridan kay urinda kanday foydalanash kerakligini bilishi lozim . Xor dinamik, ritmik, temp, jumlalash (frazalash) kabi xar xil badiiy- ifoda vositalariga ega bulishi kerak.
Musika asari kism va davrlarga bulinadi. Asarning mal’lum bir kismidagi musikaviy fikr davrni tashkil kiladi. Davr esa gaplarga, gaplar jumlalarga jumlalar oxanglarga bulinadi. Ana shu (oxang, jumla, gap, davr) musika bulaklarini yaxlit bir fikrga birlashtirib, ma’nosini tushungan xolda ijro kilish musikaviy jumlalash deyiladi.
Raxbar xar kollektiviga asarning musikaviy tilini, ifoda vositalarini va uning mantikiy rivojlanishini,umuman, asar mazmunini tulik tushuncha xolda ijro etishni urgatish zarur.
Tinglovchi kulogiga anik va lunda eshitilishi uchun ritim va upovlarga putur yetmagan xolda suzilar-suzilmas tsezuralar (ajratib turgan jumlalr) ligalar yordamida ulab boriladi.
Jumlalash dinamika, tsezura agogika, nafas, tembr, artikulyatsiya, ritm, temp, fermato kabi musikaviy ifoda vositalarini uz ichiga oladi. Asarni tugri jumlalash bilan uni bir butun talkin kilinadi, umumiy kulьminatsiyasiga erishiladi va musikaviy badiiy obraz yaratiladi.
ULCHOV. Xor, orkest, umuman musika ijrochiligida asarning ulchov va ritmini sezish, uni anglash zarur xisoblanadi.
Umuman, ulchovsiz musika bulmaydi. Ulchov-kuchli va kuchsiz xissalarning ritmik almashishdir. Kuchli xissa ulchov zarbini xosil kiladi. SHu orkali musika taktlarga bulinadi.
RITM. Ritm musikasida asosiy ifoda va shakl xosil kilish vositasi xisoblanadi. U asar chuzimi, urgularni, tuzilish va xokozolarini uz ichiga oladi.
FERMATO badiy ifodaning tepdagi yana bir turi fermatodir. Fermato jumla oxirida, suz urtasida va asar oxirida kuyiladi.
TEMP – xarakat tezligi – badiiy ifoda vositasi xisoblanadi asarni kompozitor tamonidan kuyilgan tempda ijro kilish zarur, asarda asarning tempi ( sezilarli darajada ) uzgarsa uning manosi, xarakteri xam uzgarib, butunlay boshka asarga uxshab ketishi mumkin, shuning uchun dvejiyor ish boshlashdan oldin asarning ulchovi ritmi tepi bilan yaxshi tanish bulishi idrok etishi lozim.
Xorda ritm ustida ishlash eng muxim ishdir temp xakida gapni davom ettirar ekanmiz, asosan kuyidagi temp belgilari kup kullaniladi.
Xor ijrosida manashu asosiy templar uzgartirilsa, asardagi boshka ikovik uzgarishlarni aniklash kiyin emas yana bir ritimlik erkinlik belgisi «rudato» kullaniladi. Bu bir jumlani toraytirib, ikkinchisini kengaytirib ijro kilishga imkoniyat beradi. Rubato usuli xor ijrochiligida deyarli kam uchraydi, u asosan xalk kushiklari yakka xonanda tomonidan ijro kilinganda ishlatiladi.
Emutsionalnik. Vokal xor ijrochiligida emutsionallik aloxida urin tutadi.
Emutsional ijro badiy ifoda vositasi xisoblanadi. Xor asari mazmunini ochishda uning adabiy tekstining emutsional jonli chikishi muxim axamiyatga ega. Ijroda musika va suz birligiga erishib uni eshituvchiga jonli – emunitsional yetgazib berilmasa, asar goyasi tushunarsiz bulib koladi.
Xorning ijro maxoratini uning vokal-xor texnikasi bilan ijrodagi badiiy ijroda vositalari tashkil kiladi.
Demak ijrodagi emotsionallik ijro texnikasidan ajralmagan xolda ijro maxoratining tarkibiy kismi xisoblanadi. SHuning uchun emotsionallikni ifodali ijroni muxim ijroning shartli ekanligini unutmaslik lozim.
Xor kollektivining aksosini undagi vokaal Xor ishlari tashkil kiladi vokal –xor kompleks ishlari xorning muvofokiyatli faoliyati uchun zamin yaratadi Xorda vokal ishlarining sifat darajasi xor derejorning malakasiga, vokal kobiliyati va pedogogik makxoratiga boglik xorda olib boriladigan vokal ishlarining maksadi xonandalarda tugri kuylash malakalarini ustirishdir.
Vokal ishlariga :
- Xorning muxim elementlari ustida ishlash (Xomoxanglikka yaxshi sozga suz talaffuziga badiiy ifoda vositalariga erishish)
- Tugri nafas olish, vokal tovush brpo kilish va uni shakillantirish.
- Xor kolektivi a’zolarini bir xil vokal malakalariga ega kilish kabilar kiradi, xor ijrosining muxim elementlarini barpo kilish uning vokal-xor texnikasiga boglik, albatta. Vokal xor texnikasiga, asosan, nafvas, tovush xosil kilish, uni chuzish, dinamika intonatsiya va diktsiya masalalari kiradi.
Xor kollektivi yaxshi vokal texnikaga ega bulmasa u xorning ijrosida Na uygunlik (ansambil ) notinik soz, Na anik talaffuz va badiiy ifoda buladi.
Raxbar xar doim vokal tarbiyasi ustida ish olib borishi xorning ish faoliyatining shu tarbiya asosida boshkarish va xorning chiroyli, ifodali jarangiga erishmogi kerak.
Kushik aytishdan oldin xonandalar unga tayyor bulishlari ma’lum xolatning egshallashlari zarur bu xolat ikki xil buladi: Turib kuylash va utirib kuylash xolati.
Turib kuylaganda gavdani va boshni tugri erkin tutishi oyoklarni yerga bir xil kuch bilan bosish kukrak kafasini savgini kutarish va oldinga chikarish kiftlarin tugri tutish va ular sezilarsiz orkaga tortilgan bulishi, kullar pastga tushirilgan bulishi kerak.
Utirib kuylash xolatida bosh va gavda tugri va erkin tutilishi oyoklarni tugri burchak kilib bosishщ kullarni esa tizzalarga erkin kuyish lozim . Agar gavda bush, bel egilgan xolatda bulsa ovoz kuchsiz yokimsiz chikadi.
Umuman, xorning turib kuylashi eng kulay xolat xissoblanadi, ba’zi raxbarlar ovoz aparatini kizdirish protsessini turib ( 15-20 ) minut kushik urganishda utirib va urganilgan asarni turib kuylashni avzal kuradilar.
Ovozni tayorlash mashklari ma’lum tartibda utkaziladi. Bu mashgulotlarda tugri ovoz pozitsiyasiga va nafasga yaxshi ansambil va sozga birxil ovoz xosil kilishga va yaxlitlik jarangdorlikka erishiladi.
Ovozlarni «kizdirish» va tayyorlashni butun xor bilan yoki partiya bilan aloxida aloxida va ularni kushib utkazish xam mumkin. Masalan, oldin erkaklar xor i va sung ayollar xori bilan utkazish keyin esa umumiy xor bilan mashk kilish mumkin.
Xorda vokal-xor texnikasi ustidagi ishni na fakat ovozni kushik aytishga tayyorlash vaktida balki butun mashgulot davomida vokal-xor ishlari bilan boglik xolda olib boriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar.

4. 
   N. SHarofieva. «Xorshunoslik» T. 1987y.
   
5. 
   G.Mamishla. Vokalьnoe vospitaniya detey. M. 1967y
   
6. 
   N. Koziev. Xor dirijyorligi xrestomatiyasi.