Anorganik kimyo
glitseratining ham ishlatilishi ma’lum. Ortiqcha temir yurak-qon
Download 5.87 Mb. Pdf ko'rish
|
glitseratining ham ishlatilishi ma’lum. Ortiqcha temir yurak-qon tomirlari, jigar va o'pka faoliyatining buzilishiga sabab bo'ladi. Biotizimlarda kobalt birikmalarining ayniqsa, B |2
(C 63
90
l4
12
12
qon aylanishi, eritrositlarning yetilishi, qonning ivishi, uglevod va lipidlar almashinuvini boshqaradi. Odam organizmida bu vitamin yetishmasa, xuruj qiluvchi kamqonlik zo'rayadi, organizmning turli yuqumli kasalliklarga bardoshi susayadi. Hayvon va odam organizmi ichak devoralari B 12
ishlab chiqaradi. Nikel ham biokimyoviy jarayonlarda qatnashib, fermentlar faoliyatiga ta’sir qiladi. Tarkibida oltingugurt tutgan aminokislotalar sintezini faollashtiradi. Qolgan VIII В guruh elementlari ichida platinaning kompleks birikmalari organizmda oksidlanish jarayonlarini boshqarishda qatnashishi aniqlangan. Sis holatdagi tuzilishga ega bo'lgan platina (II) va (IV) laming kompleks birikmalari xavfli o'smalarga (sara ton) qarshi samarali vositaligi topligan. Jibbiyotda anemiyaga qarshi temir, temir (II) sulfat, temir (III) sulfat, temir (II) xlorid, temir (III) oksid, temir (II) laktat va boshqa temir birikmalarini tutgan moddalar dori sifatida keng qo'llaniladi. Masalan, qaytarilgan temir, temir gliserifosfat, gemostumulin, fitoferrolaktol, ferropleks, konferon, ferum-lek, ferrosen, feramid va boshqalar. Anemiyga qarshi samarali vosita- lardan biri vitamin B 12
ham samaralidir. 19 - bobga oid savol va masalalar 1. T e m ir ( I I I ) , k o b a lt ( II I ) , nikel ( I I I ) g id ro k sid larn in g k o n s e n tr lan g an x lo rid , su lfat k islo talar b ilan reaksiya te n g la m a la rin i y o zin g va tenglashtiring. 2. F eC ^ va F e C l3 eritm alariga N a 2C O , eritm asin i q o 'sh g a n d a b o r a d ig an rea k siy a ten g lam a larin i yozing. 3. T e m ir (II) su lfa td a n q a n d a y qilib te m ir (I I I ) su lfa tn i, te m ir (I I I ) su lfa td a n q a n d a y qilib te m ir (II ) su lfa tn i olsa b o 'la d i? R eaksiya te n g la m a la rin i yozing.
3. Quyidagi reaksiya tenglamalarini tugallang va tenglashtiring: Fe + H C l^ -> Fe + HClkonts -> Fe + H ,S04t -► 2 4koiu Fe + H,S0 4
. -> 2 4 suyul Fe + HNO.. -> 3 kons Fe + HNO, . -> 3 suyul 4. Fe2+, Co2+, Ni2+ ionlarining qaytamvchilik xossalari qanday o'zgaradi? Fe3+, Co3+, Ni3+ ionlarining oksidlovchilik xossalari qanday o‘zgaradi? 5. Quyidagi o'zgarishlarni amalga oshirishga yordam beradigan reaksiyalar tenglamalarini yozing: a) FeS 2
2
3
3
4
b) FeS 2
2
3
3
2
3
6
Bu aralashma bilan reaksiyaga kirishishi uchun kislotali muhitda 1,58 g kaliy permanganat sarflangan. Aralashmaning miqdoriy tarkibini aniqlang. (Javob: 7,6 g FeS04; 2,4 g Fe 2
7. Ikkita probirkaning birida М о г
tuzi va ikkinchisida temir-ammoniyli achchiqtosh bor. Qaysi birida nima borligini qanday bilish mumkin? Javobingizni tegishli reaksiya tenglamalari bilan asoslang. 8
3
4
tuzi deb qarash mumkin? 9. Quyidagi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini tugallang va tenglashtiring: a) KOH + FeCl 3
2
2
3
3
4
2
d) Fe(OH ) 2
+ 0 2
) 3
4
3
2
4) 3
3) 3
+ NO + H20 0 FeS0 4
4
2
4
4
2
2
4
4
2
2
2
4
i) KjCrjO, + FeS0 4
2
4
j) FeCl 3
k) FeCl 3
-* 1) FeCl 3
2
3
m) Co(OH ) 2
+ 0 2
) 3
о) Со(ОН ) 3
+ HCI konts -» Cl 2
р) NiS0 4
) 3
) 3
+ HClkon[i -> Cl2+... 10. Co 2
3
4
3) 2
) 3
+ Cl 2
b) FeS 2
d) FeS0 3
3
2
4
I В GURUH ELEMENTLARI 20.1. IB guruh elementlari, ularning birikmalari va xossalari Mis, kumush, oltin I В guruh elementlariga kiradi. Ularning tashqi qavatida bittadan elektron bor. Tashqaridan ikkinchi qavatda to'lgan d elektron qavat bor.Bu elementlar ionlanish energiyasi ning qiymati IA guruh elementlaridan keskin farq qilib, anchagina yuqoriligi ko'rinib turibdi.Bu elementlarning eng asosiy kattaliklari 39-jadvalda keltirilgan. 39-jadval IB guruh elementlarining eng asosiy kattaliklari Asosiy kattaliklar Mis
Kunush Oltin
Atom massa Elektron formulasi Atom radiusi,nm Ion radiusi, nm Suyuql. harorati, °C Ionlanish energiyasi M -» Me* Z ich ligi,g/sm 3 Yer p o ‘stlog‘ida tarqalishi, % 63,62 3d,04s' 0,128 0,098 1083 7,726 8,96 З-lO3
107,87 4d,n5s' 0,144 0,113 960,5 7,576 10,5 6-10-6
196,97 5d !06s‘ 0,144 0,137 1455 9,226 19,3 4-10-7 Bu elementlar qiyin oksidlanuvchi elementlar hisoblanadi. Bu metallar vodorod ionlari va kislorod bilan oksidlanmaydi. Ular shuning uchun yarim nodir yoki nodir metallar qatoriga kiradi. Mis va kumush konsentrlangan nitrat va sulfat kislota bilan 160°C dan yuqorida oksidlanadi: 3Cu + 8
3
3) 2
+ 2N 0 + 4H20 S u y u l . Cu + 4H N 0 3
3) 2
2
Cu + 2H 2
4
4
2
3
2
2
3
2
Mis, kumush va oltin ishqorlar ta’siriga chidamli, lekin sianid- larda yaxshi eriydi: 4 Au + 0 2
8
2
Oltin nitrat, sulfat kislotalar bilan oksidlanmaydi. Unga zar suvi ta’sir etadi: Au+HN0 3
3
2
4
2
4) 3
2
kolchedani yoki xalkopirit, CuO-tenerit minerali, shuningdek malaxit (C u 0H ) 2
3
2 9
Cu (30,9%). 2 9
Cu radioaktiv izotopining yarim yemirilish davri 1 2 , 8
soat. Fizik xossalari: pushti qizil rangli, yumshoq, yuqori issiqlik va elektr o'tkazuvchanlikka ega. Suyuqlanish harorati 1083°C. Kimyoviy xossalari. Mis havoning miqdoriga qarab Cu20 va CuO kabi oksidlar hosil qiladi. Cu20 — qizil rangli. Beqaror birikma: 4Cu + 0 2
2Cu + 0 2
Mis galogenlar bilan ham odatdagi sharoitda oksidlanadi: Cu + Cl2 = CuCl2 Yuqori haroratda NO misni Cu20 ga, NO , bo'lsa CuO ga oksidlaydi: 4Cu + 2NO = 2Cu20 + N 2
Azot va uglerod mis bilan ta’sir etmaydi: 2Cu + 0 2+ H20 + C 02 = (Cu0H)2C 03 Sianid ionlari ishtirokida mis oson oksidlanib sianidli komp lekslar hosil qiladi: 4Cu + 0 2 + 2H20 + 8KCN = 4K[Cu(CN)2] + 4KOH Yuqori haroratda mis gaz holdagi HCI bilan ta’sirlanadi: 2Cu + 2HCl(g) = 2 CuCl + H2 Odatdagi sharoitda reaksiya chapga surilgan yuqori haroratda o‘ngga suriladi. Mis va uning birikmalari kuchli zahar hisoblanadi. Olinish usullari. Dastlab rudalarni yoqib oksidlar olinadi: 2CuS + 30, = 2CuO + 2S02 Rudalarni suyuqlantirish pechlarda olib borilib unga koks qo‘shiladi: С + 2CuO + FeS + Si02 = Cu2S + FeSi03 + CO Kuydirish: 2Cu2S + 3 0 2 = 2Cu20 + 2S0 2
2Cu20 + Cu2S = 6
2
Texnikada ishlatilishi. Mis asosida ko‘pdan ko‘p asbob va uskunalar tayyorlanadi. Tunuka holdagi mis bilan kemalar o'raladi. Misdan ko'p qotishmalar tayyorlanadi. Masalan, bronza — mis 90%, qalay — 10%; latun — mis 60 %, rux-40%; melxior — mis — 68%, Ni-30%, Mn-1%, tem ir-1%; pul tayyorlaydigan chaqalar — Cu 95%, aluminiy-5%. 20.3. Misning birikmalari Cu+1b o‘lgan birikmalari. Mis (1) oksidi Cu20 — qizil kristall modda. Amfoter oksid, lekin natriy gidroksidda qiyin eriydi. Galogenovodorodlarda ham qiyin eriydi. Suyultirilgan eritmalarda rangsiz eritmalar hosil bo'ladi. Agar kislota tarkibida suv ko‘p bo‘lsa oq cho'kma hosil bo'ladi: Cu20 + 4HC1 = 2H[C u C12] + H20 Cu20 + 2HC1 = 2CuCl+ H20 Mis (1) oksidi ammiakda ham oson eriydi. Bunda ammiakli komplekslar hosil bo'ladi: Cu20 + 4NH4OH = 2[C u (NH3)2]OH + 3H20 Mis (1) gidroksid(sariq rangli) beqaror, u parchalanib qizil rangli mis(I) oksid hosil qiladi: 2CuOH = Cu20 + H20 Galogenlar bilan CuCl, CuF hosil qiladi. Bu birikma yuqori konsentratsiyali kislotalarda eriydi: CuCl + HCI = H[CuCl2] Mis (I) uchun [C u (N H 3)2]+ turdagi ammiakatlar xos. Shu tufayli ko'p mis (I) birikmalari ammiak eritmasida yaxshi eriydi. Cu (II) xlorid qizdirilgan Cu metali bilan ta’sir etganda CuCl hosil bo'lishi kuzatilgan: CuCl2+C u=2C uC l Agar mis(II) sulfatiga kaliy yodid ta’sir ettirilsa, mis (I) yodid olinadi: C ul— oq cho'kma Cu2S ni mis olishda ishlatiladi. Cu (I) ning kompleks birikmalari anchagina barqaror. Ularning beqarorlik doimiyligi 40-jadvalda keltirilgan. 40-jadval Mis (I) ning ba’zi komplekslarining beqarorlik doimiyligi Kompleks birikma [CuClj]- [CuBr2J- [C u l2]- K, beqaro ru k 2 ,9 -IO6 1,2-1 O'6 1 ,4 -1 0 9 Kompleks birikma [C u (C N )2]— [Ag(CN )2]- [A u (C N )2]- beqaroruk 1 • I o 16 8-1 O'22 5-10-39 Cu+2 birikmalari. Mis (II) oksid, qora rangli amorf modda. Gazlarni adsorbsiya qila oladi. Mis (II) oksidi misning kislorod bilan ta’siridan olinadi: 2Cu + 0 2 = 2CuO Yuqori haroratda u parchalanib mis(I) oksidini hosil qiladi: 4 CuO = 2Cu20 + 0 2 Mis (II) oksidni vodorod bilan qaytarilsa misga aylanadi: H2 + CuO = Cu + H20 CuO konsentrlangan ishqorlarda eriydi, lekin kislotalarda ham oson eriydi: CuO + 2NaOH = Na2Cu02 + H20 CuO + 2HC1 = CuCl2 + H20 Mis (II) oksidini quyidagi usullarda ham olish mumkin: CuC03 = CuO + C 02 Cu(OH)2= CuO + H20 Mis(II) gidroksid ammiak eritmasida oson erib ammiakatlar hosil qiladi: Cu(OH)2+ 4NH4OH = [Cu(NH3)4](0H)2 + 4H20 Bu reaksiyada ko'k rangli tetraaminmis(II) gidroksid olish mumkin. Mis (II) gidroksidi mis sulfatga ishqorlar ta’sir ettirib olinadi: CuS0 4
2
4
hosil qiladi: CuCI 2
3
2
qo'shilsa ko‘k rangli gidroksokupratlar hosil bo'ladi: Cu(OH)2+ 2NaOH = Na 2
Hosil bo'lgan gidroksokupratlar oson parchalanadi va beqa- rordir. Mis (II) galogenidlari kislotalar eritmalarida galogen kup- ratlar hosil qiladi: CuCl 2
CuCl 2
2
) 2
I + K.SO, 2Cu(CN ) 2
= 2CuCN + (CN ) 2
Cu(CN ) 2
+ 2KCN = KJCuCCN),] Kaliy tetrasianokuprat ancha barqaror kompleks hisoblanadi. Mis (II) sulfat C uS 04 suvsiz holatda oq kukun. Suvdagi erit malar, ko'kish-havo rangli. Bunday rang eritmadagi [Cu(H20 ) 4]2+ borligini ko'rsatadi. C u S 04 5H20 mis kuporosi deyiladi. Mis (II) nitrati — C u (N 0 3)2 3H20 misning nitrat kislota bilan ta’siridan olinadi. Qizdirilsa, suvini yo'qotib parchalanadi vaazot (IV) oksid va kislorod hosil qiladi: 2Cu(N0 3) 2
= 2CuO + 4N 02+ 0 2
oksidini sirka kislotada erishidan hosil bo'ladi. Mis(II) xlorid to'q ko'k rangli kristallar hosil qiladi. Suyulti rilgan eritmalar yashil rangga, konsentrlangan eritmalari to'q ko'k rangga ega. Misning oksidlanish darajasi + 3 b o‘lgan birikmalari. Tarkibida ftor tutgan birikmalar olingan: K3[CuFJ. Mis (II) gidroksidini ishqoriy muhitda oksidlab, N a C u 0 2 olish mumkin: 2Cu(OH)2+ NaCIO + 2NaOH = 2NaCuO, + NaCl + 3H,0 Undan mis (III) oksidi — Cu 2
3
6
HC1 + Cu 2
3
2
2
Download 5.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling