Donli ekinlarning biologiyasi

bug‘doydan, em-hashak ekinlaridan bushagan erlarga ekiladi. Tuprokka ishlov berish bug‘doyga ishlov berish bilan bir hil. Ugitlash me`yori: lalmi erlarda -8-10 tqga gung, 90-100 kg dan azot va fosfor hamda 80-100 kg kaliy beriladi.
Eqish muddati, usuli bug‘doy bilan bir hil. Eqish me`yori bug‘doy ga nisbatan 10-15% kup bo`ladi, eqish chukurligi 4-6 sm bo`ladi. Ekinlarni parvarish kilish va hosilni yigish ham bug‘doy bilan bir hil bo`ladi.
6.a) Suli va javdarning doni ozik-ovkat uchun, em-hashak va sanoatda hom-ashyo sifatida ishlatiladi. Javdarning donida 9-17% oksil, 52-63% yog, sulining donida 12-13% oksil, 40-45% krahmal, 4-4,5% yog mavjud. Bundan tashkari bu o‘simliklar donining tarkibida har hil vitaminlar mavjud (A,V,E,R). CHorvachilikda doni tuyimli ozuka sifatida ishlatiladi. Oralik ekin sifatida ekilib erta bahorda kukat bilan ta`minlaydi. Javdar va suli bug‘doy orasida begona ut sifatida tarkalgan. Bular jahon dehkonchiligida bug‘doydan keyin ekila boshlangan. Hozirgi paytda dunyo bo`yicha javdar 11 mln.ga ,suli esa 19,8 mln.ga erga ekiladi. O`zbekistonda bu ekinlar asosan oralik ekin sifatida ekiladi. Ularning hosildorligi donidan 15-45 tsqga, poholidan 15-25 tsqga.gacha bo`ladi.
b) Suli turlari juda kup bulib, shulardan 11 tasi amaliy ahamiyatga ega. Bizda ekiladigan suli navi fakat bitta bulib, Avena sativa turiga kiradi. SHuningdek, vizantiya sulisi (A.byzantica C.Koch.) va kum sulisi (A.stricosa Schreb) ham anchagina maydonga ekiladi. bulardan tashkari, yovvoyi suli ham bulib, u galla ekinlari orasida usadi. SHulardan biri korakuza yoki korasuli (A.fatua L.) bulib, u shimolda kuprok tarkalgani uchun shimol sulisi deb nom olgan.YOvvoyi sulining yana bir turi A.Ludoviciana Dur. bulib, u kuprok janubda tarkalgani uchun janub sulisi deb nom olgan. YOvvoyi suli donining asosida alohida bugim borligidan madany sulidan fark kiladi.
Suli pustli va pustsiz donli formalarga bulinadi. Doni pustli suli katta-katta maydonlarga, pustsiz suli esa kam hosil bulgani uchun ham maydonga ekiladi. Suli ruvagining tuzilishiga ko‘ra osilib usadigan va guj ruvakli, ya`ni bir tarokli turlarga bulinadi. Sulining asosan ruvagi osilib usadigan turi kup ekiladi

Sulining kiltikliligi usish sharoitiga boglik holda uzgarib turadigan belgi hisoblanadi. Buz tuprokli erlarda kupincha sulining quesea ba cinerea tur hillari ekiladi.
Javdarning esa kup tarkalgan turi bu Secale sereale dir. Javdar asosan kuzgi o‘simlikdir, birok bahorgi formalari ham uchraydi. Javdarning pohol poyasi uzun bulganligi uchun u etib kolishga moyil o‘simlik: Yaxshi tuplanadi va bakuvvat ildiz sistemasi hosil kiladi. Boshogi ikki yon tomonidan sikik bulib, ikki tomonga yunalgan kalta kiltiklari bor. Javdarning doni chuzinchok yoki oval shaklida, uchida popugi bor, rangi yashildan jigarranggacha uzgarib turadi. 1000 donasining vazni 18 g.dan 35 g.gacha etadi.

Bu ekinlar issiklikka talabchan emas. Urugi 2-5⁰S da unib chikadi. Mukobil harorat 18-20⁰S, maysasi -2-4⁰S sovukka chidaydi. Ikkala ekin ham yorugsevar uzun kun o‘simligi, namsevar.

Suvni tuplanish, gultuplam rivojlanishi va gullash davrlarida kup talab kiladilar. Transpiratsiya koeffitsienti 450-600 atrofida. Ozikaga talabchan, unumdor tuproklarga ekiladi. Sulining navlari bahori, ammo O`zbekistonda kuzda ham ekiladi. O`zbekistonda bahorgi javdarning Vahshskaya-116 va sulining Dustlik-85, Toshkent-1, Uspeh, Uzbekskiy shirokolistniy navlari ekilmokda.
v) Ikkala ekin ham kuzgi