Fanidan O‘quv-uslubiy majmua qarshi – 2020

O’tgan zamon fe`llari. O’tgan zamon fe`li tuzilishi jihatidan dastavval quyidagi ikki guruhga bo’linadi:
1)o’tgan zamon fe`lining sodda (sintetik) formalari;
2)o’tgan zamon fe`lining analitik formalari. Shuni aytish lozimki, o’tgan zamon fe`llari -di/di’/ti/ti’ affiksli fe`l formalari va fe`lning sifatdosh, ravishdosh shakllariga tuslovchi affikslarning qo’shilishidan hosil bo’ladi.
O’tgan zamon fe`lining sodda (sintetik) formalari eski o’zbek tilida quyidagicha hosil qilinadi:
-di’/di//ti’/ti affiksli forma. Bu forma eski tilining barcha davrlarida keng qo’llangan va u ushbu affiksga qisqargan tuslovchilarni qo’shish bilan hosil qilingan: Yelchi bu so'zlarnin barchasiun aytdiu (Sh.tar.).
Tuslanish paradigmasi: (bardi’m, bardi’n, bardi’//barduq, bardi’ni’z, bardi’(lar).
-mi'sh/mish affiksli forma ham turkiy tillarda qadimdan faol qo’llangan bo’lib, eski o’zbek tilida ham ancha keng iste`molda bo'lgan: Arukniu ul tash uskundv yolda unutmiush-men (Rabg.).
-duq/duk affiksli forma. O’tgan zamon sifatdoshining -duq/duk affiksli formasi qadimgi yodgorliklar tilida keng iste`molda bo’lib, o’tgan zamon fe`li vazifasida qo’llangan. Bu sifatdosh o’tgan zamon fe`li vazifasida XIII-XIV asrlarga oid yodgorliklardan «Tafsir»da ham qo’llangan bo'lib, unga ko’pincha turli holat fe`li qo’shilib kelgan:
Munda aytur ciuldium teb, valekin ciulmaduc turur, hech koz
andag kormvduk tururlar, hech kvcul aniuc-dek sanmaduc bolur.
-gan/g'an//qan/ka’n affiksli o’tgan zamon sifatdoshining o'tgan zamon ma`nosida qo’llanishi asosan XIII-X1V asrlardan boshlab kuzatiladi.
-b(i’b/ib/ub/u’b) affiksli ravishdosh asosida yasalgai o’tgan zamon fe`li. Bu fe`l shakli eski o’zbek tilida quyidagicha uch xil qolipda qo’llangan:
a) bari’b turur-men. Bu forma asosan XV asrgacha qo’llangan bo'lib, ba`zan XV asrga oid yodgorliklarda uchraydi: Qachan ko’rdilar ani’kim, va`da qi’li’b tururlar (Taf.);
b) bari’btur-men/bari’bdur' Men. Uning qo’llanishi XIV asrning ikkinchi yarmidan boshlab kuzatiladi: Bo’lubtur-men bu kun beganalar-dek (Atoiy).
v)bari’b-mei tipidagi forma XV asrdan boshlab keng qo’llangan: Bag'ayat ko'nlumizni shad etib-sen (Nav. FSh).