Fanidan O‘quv-uslubiy majmua qarshi – 2020

Buyruq-istak mayli formalari. Buyruq-istak mayli formalarida ham buyruq ham istak ma’nolari mavjud, ya`ni I shaxs formalarida istak, II shaxs formalarida buyruq, III shaxs formalarida esa ham istak, ham buyruq ma`nolari mavjud. Eski o’zbek tilida buyruq-istak mayli ko’p bo’lib, ular quyidagicha hosil bo’ladi: I shaxs birlik formalari:
-(a)yiun/a’yin. Bu forma barcha davrlarda keng qo’llangan:
Kuchum yetmishcha ko’p xizmat qiulayiun (MN).
-(a)y/(e)y. XIV asrdan keyingi yodgorliklarda qo’llanadi: Gul keldi yuzun davriudakim, husn satay deb (Lugf.).
-g’ayiun/gayin//g’ayium/gayim.XVasrdan oldingi yodgorliklarda uchraydi: Kimga degayim nechuk qiulayium, men buyla yiuraqda, ul yaqiunraq jandiun (Sayfi Saroyi).
-(a)yium/(a’)yim. XV asrdan oldingi davrlarda qo’llangan bo’lib, keyingi davrlarda esa ayrim yodgorliklarda ba`zan uchrab qoladi: Men qariundashlarium birle kenashayim (Rabg’.).
Bundan tashqari, «Qissasi Rabg’uziy», «Tafsir»,«Xisrav va Shirin» asarlarida –g’am/ga’m affiksi ham I shaxs buyruq-istak mayli formasini hosil qilgan: Fazl qiulg’am va ana artuq bergam (Taf.).
1 shaxs ko’plik formalari. Buyruq-istak maylining I shaxs quyidagi affikslar bilan hosil qilingan:
-g’alium/galim,-g’aliun\galin-(y)alium/(y)a1im.
Bu affikslar XV asrdan oldingi davr yodnomalarida uchraydi: Ey rabb, bizge farman bergil, ko’kka ag’g’alium (Taf.)
Bu affiks ba`zan lab unlisi bilan -alum/alum formasida ham keladi: Bu er ulug’ so’z so'zlayu turur, ketalum tedilar (Rabg’.).
-ga’li’/gali. XVI-XVII asr yodnomalarida uchraydi: Seni telmurtub aniu tutmag’aliu
a)liun/(a)lin. XVIII asrgacha bo'lgan yodnomalarda uchraydi.
(a)liu/(e)li affiksli forma XV-XVII asrlar uchun xarakterli bo’lib, bu davr yodgorliklarida buyruq-istak mayli I shaxs ko’plik ma`nosini ifodalovchi asosiy forma sifatida keng qo’llangan: Emdi so’znin asliug’a shuru` qiulaliu (Nav.MQ).
-(a)li’q/(e)lik. XIV asrdan boshlab qo’llanadi; Xasmliuq qiulsa, qiulaliuq fani (ShN). O’zimizni ahvaliumiuzniu alayiuq (Sh.turk).