Fanidan O‘quv-uslubiy majmua qarshi – 2020

-guncha/g’uncha//quncha/kuncha affiksi bilan yasalgan ravishdosh eski o’zbek tilida ancha keng iste`molda bo’lib, qadimgi yodgorliklarda kam qo’llangan.
Bu ravishdosh ham payt ma`nosini bildiradi, ya`ni ravishdosh ifodalagan ish-harakat boshlangunga qadar shaxsli fe`l ifodalagan ish-harakat yuzaga chiqqan bo’ladi yoki davom etgan bo'ladi. Misollar: Xan yetkuncha aniu quvladiuyaar (ShN).
Savol va topshiriqlar:
1. Eski o’zbek tilida harakat nomi qanday qo’shimchalar bilan hosil qilingan?
2. Sifatdosh shakli hosil qiluvchi qo’shimchalarni sanang.
3.Ravishdoshning hozirgi o’zbek tilida qo’llanmaydigan qanday shakllari mavjud?

9-MA’RUZA

ESKI O’ZBEK TILIDA MAYL VA ZAMON FORMALARI


Reja:

1. Mayl va zamon formalari haqida tushuncha.

2. Eski o’zbek tilidagi tuslovchi affikslar.
3. Buyruq-istak mayli formalari.
4. Shart-istak mayli formalari.


Tayanch tushunchalar:
Mayl - ish-harakat (holat)ning real voqelikka munosabatini bildiradi.
Zamon- ish-harakatning nutq so’zlanib turgan paytga munosabatini bildiradi.
Tuslanish-fe`lning shaxs-son affikslari bilan o'zgarishi va paradigma hosil qilishi.
Buyruq-istak mayli-bir paradigma hosil qiluvchi va buyruq, semasi yetakchi bo’lgan fe`l mayli turi.
Shart mayli - bir paradigma hosil qiluvchi shart semali fe`l mayli turi.

O’zbek tilida, shu jumladan, turkiy tillardagi mayl va zamon formalari munosabati munozarali masalalardan hisoblanadi. Turkiy tillardagi mayl va zamon formalari uchun maxsus affikslarning yo’qligi bunday munozaraga sabab bo’lmoqda.

Ma`lumki, mayl ish-harakatning voqelikka munosabatini ifodalab, fe`ldan anglashilgan ish-harakatning bajarilish xususiyatini, imkoniyatini, ya`ni, real voqelikka, sharoitga bog’langanligini bildiradi. Masalan, bordi fe`li ish-harakatning real bajarilganligini, ishla fe`li ish-harakatning bajarilish haqidagi buyruqni ifodalaydi.
Grammatik zamon esa ish-harakatning nutq, so’zlanib turgan paytga munosabatini ifodalaydi. Demak, mayl kategoriyasi zamon kategoriyasiga nisbatan kengdir. Lekin hamma mayl formalarida ham grammatik zamon ma`nosi bir xilda mavjud bo’la bermaydi. Masalan, aniqlik maylida har uchala zamon, buyruq-istak va shart maylida esa faqat kelasi zamon formalari mavjud bo’ladi.
O’zbek tilidagi mayl va zamon formalari haqida tuslanish tushunchasisiz fikr yuritib bo'lmaydi. Shu munosabat bilan tuslanish tarixi va uning xususiyatiga to’xtalamiz.
Eski o'zbek tilida mayl formalari quyidagi uch turkumga bo’linadi: buyruq-istak, shart-istak, aniqlik.
Turkiy tillarda fe`l tuslanishi tarixan sifatdosh (keyinchalik ravishdosh) formalari asosida, ya`ni mayl va zamon formalari sifatdosh formalari asosida shakllangan (buyruq-istak mayli bundan mustasno).Keyinchalik bunday formalar tarkibidagi sifatdosh affikslarining ayrimlari sezilmas darajaga kelib qolgan.
Masalan, -duq\duk\\-tuq\tuk sifatdosh affikslari -di/di’//-ti/ti’ affiksiga aylangan, ayrimlari esa hozirgi o'zbek tilida juda kammahsul affiks sanaladi.
Eski o’zbek tilida tuslovchi affikslarning uch tipi qo’llanishda bo’lgan. Bular quyidagilar:
1.I tip tuslovchilar yoki to’la tuslovchilar:
Birlik Ko’plik
I shaxs -men -biz, -miz
II shaxs –sen -siz
III shaxs - -
2. II tip turlovchilar yoki qisqargan tuslovchilar:
I shaxs -m q,k
II shaxs –n -niz, ni’z,nuz,nuz
III shaxs -(siu/si) -(siu/si)
3. III tip tuslovchilar fe`lning buyruq-istak maylida qo’llanadi.
To'la tuslovchilar sifatdosh va ravishdosh formalariga –g’ay/gay//qay/kay\maqda/makda affiksli formalarga qo’shiladi. Qisqargan tuslovchilar -di/diu//ti/tiu. Shuni aytish lozimki, to’la tuslovchilar qadimgi turkiy yodgorliklarda -di/di’//ti/ti’ affiksli formadan keyin ham qo’llangan.Masalan,basdiumiuz, buzdiumiuz (Rabg’.).
Bu holat eski o'zbek tilining dastlabki yodgorliklarida ham qo’llangan: eshittimiz taqi’ bildimiz tedilar (Rabg’.).
Shaxs-son affikslari tarixan kishilik olmoshlarining rivojlanishidan paydo bo'lgan. Buni M.Qoshgariyning ma`lumotidan ham bilsa bo’ladi.Uning ma`lumot berishicha, XI asrda ug’uzlar, qipchoqlarning ayrimlari o’tgan zamon ma`nosini ifodalash uchun -duq/duk/tuq/tuk affiksini ishlatib, ular oldidan kishilik olmoshlarini qo'llash ularning qaysi shaxsda ekanligini bildirgan.
Keyinchalik kishilik olmoshlari fe`ldan keyin ham keltiriladigan bo’lgan: men bardun men (men bordim), sen bardung, sen (sen bording) kabi. Bunda shaxs-son ma`nosini ifodalash uchun kishilik olmoshlarini ikki marta keltirishga zarurat bo’lmay qolgan. Shuning uchun fe`l oldidan kelgan kishilik olmoshlari ko'pincha tushirib qoldiriladigan bo'lib, keyingisi saqlangan va shaxs-son ko’rsatkichi si tasavvur qilingan.