Fanidan O‘quv-uslubiy majmua qarshi – 2020

Yuklаmаlаr.
Eski O’zbеk tilidа quyidаgi yuklаmаlаr qo’llanishdа bo’lgаn:
-mu: SHаyх jаnаbi muridg’а аyttыkim, sеndа hеch mа’lum bаr-mu? (Nаvоiy, MQ).
-оq: Sаhаr-оq qаl’а uzo’ mindilo’r (SHN).
-lа: Tоynы tаshlаb kеledur-lа оg’lu¦// g’аmnы tаshlаb kеlo’dµr-lа оg’lu¦ (SHN).
-g’ыnа/-gino’:Bug’ыnа mаsаlnы yахshыg’ыnа bаg’lаg’аn uchun umid ulkim,..(Nаvоiy, MN).
Mоdаl so’zlаr. Mа’lumki, mоdаl so’zlаr so’zlоvchining аytilаyotgаn fikrgа turli qo’shimchа munоsаbаtini ifоdаlаydi. Eski o’zbеk tilidа quyidаgi mоdаl so’zlаr qo’llangаn:
Mаgаr: Mаgаr el аnы mаypаrаst etko’y// rаzini а¦lаg’аy chu mаst etko’y (Nаvоiy, SS).
Kāshki: Yergo’ kirso’m kāshki, chun yetmo’s ul аyg’а elik (Lutfiy).
SHāyаd: SHāyаd uyqu kЈzimgo’ mаyl etko’y// аndыn āsāyыshы mа¦а yеtko’y (Nаvоiy, SS).
Bаlki (bаlkim): Dеrlo’rkim, shе’rg’а аndаq mаsh’ufdurkim, kµndo’ оn g’аzаl, bаlki аrtuq аytur ermish (Nаvоiy, MN).
Mаbādā: Ki аndа Аvliyā хājа mаbādā, оtыrg’аn bоlsа, qыlmа аshkārā (Furqаt).
Bаshаrti: Hеch bir sоrmаsmu-dы, nākām dаvrānlаr £to’r// qullаrы ichro’ bаshаrti е’tыbаrыm bаr еrdi (Muq.).
Bāvujudi: Bāvujudi, bu jāmаl isto’r vаfāsыndыn k£¦¯l (Аtоiy).
SHuningdеk, mаvjud, lоzimlik, nоmаvjudlik vа hоkаzоlаrni bildiruvchi bаr, yоq, lāzыm, kеro’k, dаrkār, dеmo’k vа bоshqа mоdаl so’zlаr hаm fаоl qo’llangаn.
Savol va topshiriqlar:

1.Hozirgi o’zbek tili va eski o’zbek tilidagi ko’makchilarni qiyoslab chiqing, ulardagi fonetik o’zgarishlarni izoh1ang.

2.Bog’lovchilarni sanab ko'rsating, ularning qo’llanish xususiyatlariga e`tibor bering.

3. 
   Yuklamalarning ma`no va vazifalarini izohlab bering.
   

Tayanch tushunchalar: Ko’makchilar - ot yoki otlashgan so’zning fe`lga tobeligini ta`minladigan so’z turkumi.
Sof ko’makchilar - aynan ko’makchilardir.
Funkcional ko’makchilar - aslida boshqa so’z turkumiga oid bo’lib, funkcional jihatdan ko’makchilarga transpoziciyalashgan so'zlardir.
Bog’lovchilar-gap va gap bo’laklarini bog’lashda qatnashadigan yordamchi so’z turkumidir.
Yuklamalar -atash vazifasini bajarmaydigan, lekin voqelikni (modal) ifoda qiladigan yordamchi so'z turkumidir.

11-MA’RUZA

MODAL, UNDOV VA TAQLIDIY SO’ZLAR

Reja:
1. Eski o’zbek tilida modal so'zlarning qo’llanilishi.
2. Undovlar.
3. Taqlidiy so’zlar.
Tayanch tushunchalar:
Modal so’zlar – so'zlovchining o’z fikriga munosabatini hamda fikrni tasdiqlash, inkor etishni ifodalaydigan yordamchi so'zlar.
Undov so’zlar - his-tuyg’uni, haydash-ifodalovchi so’zlar.

Ma`lumki, modal so'zlar so’zlovchining aytilayotgan fikrga turli qo’shimcha munosabatini ifodalaydi. Eski o’zbek tilida quyidagi modal so’zlar qo’llangan:

Magar: Magar el aniu mayparast etkvy//Raziuniu aqlagay chu maet etkey (Nav.SS).
Balki (balkim): Derlerkim, she`rg’a andaq mash`ufdurkim, kunda on gazal, balki artuq aytur ermish (Nav.MN).
Mabada: Ki anda Avliya haja mabada, otiurg’an bolsa, qiulma ashkara (Furq.).
Basharti: Hech bir sormasmu-di’, nakam davranlar o’tar//Qullari’ ichra basharti e`tiubarium bar erdi (Muq.).
Bavujudi: Bavujudi, bu jamal ister vafasiundiun ko’nul (Atoiy).
Shuningdek, mavjud, lozimlik, nomavjudlik va shu kabi ma`nolarni bildiruvchi bar, yoq, lazium_, kerak, darkar, demak va boshqa modal so’zlar ham faol qo’llangan.
Eski o’zbek tilida iste`molda bo’lgan undovlar juda kamchilikni tashkil etadi. Bu undovlarning bir guruhi so'zlovchining tinglovchiga murojaati, xitob qilish, fikrni jalb etish kabi ma`nolarni ifodalaydi.
-Ya undovi X1I-X1V asrlarga oid yodgorliklarda keng qo'llangan bo'lib, keyiigi davrlar uchun xos emas. Misollar:
Ya Abulhasan, babamniu dafn qiuldiniuz-mu?(Taf.).
Hay: Ko’zun karashma bila, hay yazuqliu Sakkakiy//Seni men o'lturur-men, teb ayiuttiu turkana (Sakk.).
Fikr qaratilgan so’zga -i unlisi qo’shilishi bilan murojaat qilish, xitob qilish kabi ma`nolar ifodalanadi. Bu hol she`riy asarlar tili uchun xos bo'lgan: Dilbar, sensiz tiriklik bir balayi jandur (Nav. MN).
Quyidagi undovlar so’zlovchining his-hayajoni, taajjublanishi, afsuslanishi kabi ma`nolarni ifodalashga xizmat qiladi:
O’zbek tili yozma yodgorliklarida kam bo’lsa-da, so'zlar ham qo’llangan, lekin ayrim adiblar ijodida taqdid qilingan so’zlar uchraydi.
Ayniqsa, Munis ijodida taqlidiy so'zlar badiiy ega bo'ldi va qofiya yaratishda ham foydalanildi.