Fanidan O‘quv-uslubiy majmua qarshi – 2020

-gli’/gli affiksli sifatdosh ham eski o’zbek tilining ilk davrlarida keng qo'llangan bo’lib, ma`no va vazifalari bo’yicha -dach iu/-d dchi affiksli sifatdoshlarga o’xshaydi: Kimarsa mana rahm qiulmag’liu yoq (Rabg’.).Tushinda ko’rdi kim,keligli keldi (Nahj.far.).
-adurg’an\ a’durg’an affiksli sifatdosh. Bunday sifatdoshlar XV asrdan keyin qo’llangan: Meni shayda qiuladurg’an bu ko’nguldur, bu ko’ngul, xar-u rasva qiuladurg’an bu ko’nguldur, bu ko’ngul (Lutf.).
Ravishdosh formalari. Eski o’zbek tilida quyidagi affikslar bilan ravishdosh hosil qilingan:
-b(-iub/ib,-ub/u’b) affiksli ravishdosh. Qo’llanishi, ma`no va vazifalari quyidagicha:
1.Shaxsli fe`ldan anglashilgan ish-harakatning bajarilish holatini ko’rsatib, ravish holini ifodalaydi. Bunda ravishdosh ifodalagan ish-harakat bilan shaxsli fe`l ifodalagan ish-harakat o’rtasidagi vaqt munosabati quyidagicha ikki xil bo’ladi:
a) ravishdosh ifodalagan ish-harakat shaxsli fe`l ifodalagan ish-harakatdan oldin bajariladi. Bunday hollarda ravishdosh asosan harakat ma`nosini ifodalovchi fe`llardan iborat bo’ladi: Buxaradiun qavun kelturub, bir majlisda kesturdum (BN).
b) ravishdosh ifodalagan ish-harakat shaxsli fe`l ifodala-gan ish-harakat bilan bir vaqtda bajariladi. Bunda ikkala ish-harakat ham odatda takrorlanuvchi, davomli bo’ladi: Chi’qtilar qorg’aniug’a chapqiullashiub (ShN).
2.Shaxsli fe`ldan anglashilgan ish-harakatning bajarilish vaqtini ko’rsatib, payt holini ifodalaydi yoki payt ergash gapning kesimi vazifasida keladi: Axsham namaziu qiulib evinga kirdi (Nahj.far.).
3.Shaxsli fe`ldan anglashilgan ish-harakatning yuzaga kelishidagi sababni ko’rsatib, sabab holini ifodalaydi yoki sabab ergash gapning kesimi vazifasida keladi: Andiun qorqub bashium aqardiu (Rabg.).
4. -b affiksli ravishdosh ifodalagan ish-harakat keyingi fe`ldan anglashilgan ish-harakatning aksini ko’rsatadi, ya`ni ravishdosh ifodalagan ish-harakat bilan keyingi fe`ldan ang­lashilgan ish-harakat bajarilishi nuqtai nazardan biri ikkinchisiga zid bo’ladi. Shuning uchun bunday hollarda keyingi fe`l ko’pincha bo’lishsiz formada qo’llanadi: Siz kelib, ani kelturmasaniz, sizge daqiu bug’day bermaz-men (Rabg’.). Bu bug’day ko’rgazib, arpa satar ul (Xisr.Shir.).
5. Ravishdoshning -b affiksli formasi bog’lovchilik vazifasini ham bajaradi, ya`ni gapda uyushib kelgan fe`llarning oldingisi (yoki oldingialari) shu ravishdosh formasida kelib, uyushiq bo’laklar o’rtasidagi bog’lanishni ko’rsatadi: Bu yalg’anchilar meni tutub, ag’ziumg’a qan surtub, sana kelturdilar (Rabg’.).
-a/a’(y) affiksi bilan yasalgan ravishdosh quyidagi xususiyatlarga ega:
1.Yakka holda qo’llanadi. Bunda shaxsli fe`l ifodalagan ish-harakatning bajarilish holatini bildirada: Bir kun Ismail avqa barmiush erdi, Ibrahiumniu ko’ra keldiu (Rabg’.).
2.Qo’shma fe`lning komponenti bo’lib keladi: Yol bashiunda tura qaldiu Mirza. (ShN).
3. Ko’pincha takror qo’llanadi. Bunda ham shaxsli fe`l ifodalagan ishd-harakatning bajarilish holati ko’rsatiladi:
Tamshiuy-tamshiuy aniu qiulay nosh (Nav.ML).
Misollar: Ko’z yashi’ yi’g’layu,tushayin der ayaqiuna (Sakk.). Qari’ndashlari’ aniu avg’a alu bardi'lar (Rabg’.).
Ravishdosh yasovchi -ban/ba’n (undoshdan keyin: -i’ban/iban//-uban/u’ban) affiksi -b(-iub/ib//ub) affiksiga -an/a’n qo’shilishi bilan hosil bo’lgan. Aftidan, -an/a'n ko’plik ifodalovchi affiksning kuchaytirish ma`nosi bu murakkab affiksning yuzaga kelishiga sabab bo'lgan (Qiyoslang: quchuban yiug’ladium - quchublar yiug’ladium).
Eski o’zbek tilida she`riy asarlarda ishlatilgan bo’lib, vazifasi )ham chegaralangan. Bu ravishdosh shakli shaxsli fe`l ifodalagan ish-harakatning bajarilish holatini, sababini ko'rsatadi. Misollar: Quchuban yiug’ladium atam ayag’iun (Furq.).
-gali’/gali\qali’/kali affiksi bilan yasalgan ravishdosh ham turkiy tillarda qadimdan keng qo’llanib kelgan bo’lib, eski o’zbek tilida ham aktiv iste`molda bo’lgan. Hozirgi o’zbek tilida bu affiks -gani(-qani/kani) ko’rinishida ishlatiladi.
Bu ravishdosh shaxsli fe`l ifodalagan ish-harakatning bajarilishidagi maqsadni bildiradi. Misollar: Malik anlarniu o’ldurg’ali qasd qiuldiu (Taf.).
-gach/ga'ch/qach/ka'ch bilan yasalgan ravishdosh qadimgi yodnomalarda uchramaydi. Eski o’zbek tilida, asosan, XV asrlardan boshlab kuzatiladi.
Bu ravishdosh payt ma`nosini bildiradi, ya`ni bu ravishdosh ifodalagan ish-harakat tugashi bilan shaxsli fe`l ifodalagan ish-harakat boshlanadi. Misollar: Yana sham olg’ach, oldiular bariu mast (Nav.SS). Achiulg’ach kelib ertasi hujrasiu//Qi’lur jan-u janjal har ertasi (Muq.).