Fanidan O‘quv-uslubiy majmua qarshi – 2020

-sh(-i’sh/ish,-ush/u’sh) affiksli forma eski o’zbek tilida kam iste`modda bo’lib, ayrim yodgorliklarda uchraydi.
...bularniun aliushiu va berishi (BN).
-v/uv/u’v affikli forma kam qo’llangan: Ondiun ikki kishi boldiu saqlav (ShN).
Sifatdosh formalari. Turkiy tillarda sifatdosh ganing belgisi bo'lgan ish-harakat va holatni hamda bevosita ish-harakat va holatni anglatadi. Sifatdosh formalarida belgi-harakat ma`nosi bilan birga, grammatik zamon ma`nosi ham mavjud bo’ladi. Bu hol sifatdosh formalarining harakat nomi formalaridan farqdovchi asosli belgisini tashkil etadi. Sifatdosh formalarini zamon nuqtai nazardan quyidagi ikki asosni ajratish mumkin:
1) O'tgan zamonni ifodalovchi -s formalari. Bu guruhga –mi’sh/mish,-duq/duk\tuk\tuk\gan//qan/kan,-an/a’n affikslari bilan hosil bo’luvchi formalar kiradi;
2) Hozirgi-kelasi zamonni ifodalovchi sifatdosh formalari. Bu guruhni -r(-ar/a’r\ -ur/ur,\- i’r/ir,\ yur va boshqa affikslar bilan hosil bo’luvchi formalar tashkil etadi.
O’tgan zamon sifatdoshlari. -gan/ga'n (-qan/kan) affiksli sifatdosh eski o’zbek tilining barcha davrlari uchun xarakterli bo’lgan va faol qo’llanishi, ma`no va vazifalari:
1. Atributiv poziciyada qo'llanib, aniqlovchini ifodalaydi.
vazifasida kelgan -gan/ga'n affiksli sifatdosh o’ram (oborot)ni tashkil etadi va ular gap bo’lishi mumkin:
a) ega+kesim qolipida bo’ladi: Cherik tushken perge keldildr (Rabg’.). Jumlamiuz razimiz bu ikki ulug’iumiuz so’zlagan so’zga (Nahj.far.).
b)so’z birikmasi qolipida bo’ladi: Vafa qiulg’an kishilarga vafa qiul (MN);
2. –g’an/gan affiksli sifatdosh otlashada va ot bajaradi. Sintaktik vazifalarda qo’llanadi: Bu yaratiulgan sizlarda bolsa,... (Rabg’.). Otlashgan –g’an/-gan affiksli sifatdosh otga xos grammatik belgalarga ega bo’ladi:
a) -lar/la’r ko’plik affiksini oladi: Anin birla bolg’anlar... butg’a tabiunurlardiu (Taf.).
b) egalik affiksini oladi: Men tamam alium boldum, hech bilma ganim qalmadiu (Naxrk.far.).
v) kelishik affikslarini oladi: Ul sorg’aniunniu ketargil (Nahj.far.). Yiuqiulganlarg’a andiun dastgirlik yetkay (Nav.MQ,).
3. –g’an/gan affiksli sifatdosh uchun, son (sonra), birla, kabi beru kabi ko’makchilar bilan qo’llanadi: Suv tartqan uchun ijrasiun berayin (Rabg’.).
4. –g’an/ga’n affiksli sifatdosh –tek qo’shimchasini qabul qiladi: Tilab Shavur aytg’an-tek nishanin. Mug'anniy musiqiy ag’az qiuldiu//Atasiu torbasiunda yiug’lag’an-tek (Nav.SS).
-mi’sh/mish affiksli sifatdosh eski o’zbek tilining barcha davrlarida faol qo’llangan bo’lib, uning grammatik ma`no va vazifalarining taraqqiyot davrlari ikki bosqichga bo’linadi: birinchi bosqich XV asrdan qadingi davrlarni, ikkinchi bosqich XV asr va undan keyingi davrlarni o’z ichiga oladi.
1.O’zbek tilining birinchi bosqichida –mi’sh/mish affiksli sifatdosh formasining qadimgi grammatik ma`nolari va vazifalari saqlangan, ya`ni
a) predmetning harakat belgisini ko’rsatib, aniqlovchi vazifasida keladi: Kelmish yollariuna yandiular (Taf.).
b) egalik affikslarini qabul qiladi: Agar bu aymiushiun so’z rast ersa..(Taf.).
v) kelishik affikslari bilan qo’llanib, gapning ikkinchi darajali bo’laklarini ifodalaydi: Yeshitkil bu g’azalda ishleridin//Muhammad xoja beg aymiushlariudiun (MN). Sham`un bulardiun qachmiushda suvsamiush erdi (Rabg’.).
2. O’zbek tilining XV asr va undan keyingi taraqqiyot davrlarida –mi’sh/mish affiksli sifatdoshning grammatik ma`nolari va vazifalari chegaralangan bo’lib, uning asosan o’tgan zamon fe`li sifatida qo’llanishi davom etgan.
O’tgan zamon sifatdoshini yasovchi -duq/duk affiksi qadimgi yodgorliklar tilida -tuq/tuk ko’rinishida qo’llangan. Grammatik ma`nolari va vazifalari jihatidan –mi’sh/mish affiksli sifatdoshga o'xshaydi: Makka achiulduq kun boldiu (Taf.).