Fanidan O‘quv-uslubiy majmua qarshi – 2020

-qar/kar affiksi. Otdan fe`l yasagan: Tag’ tuzniu tun-u kun bashqariub//Xayalniu yol aqbasiudiun o’tkarib (Nav.FSh).
-q/k,-i’q/ik,-uq/uk affiksi. Ot va boshqa turkumlardan fe`l yasagan: Libasiu ranin bilman, yoluqsa, hayrattiun (Lutf.).Kim yag’iuqsa shahi Shaybaniyg’a.
-sa affiksi. Otdan fe`l yasagan: Dilraba, abi hayat ernin uchun jan susadiu (Lutf.).
-si’n affiksi. Ot va sifatdan fe`l yasagan: Yig’lamasunlar u ko’ziga kelmas yash (Nav.MN).

Fe`lning nutqda qo’llanishga xoslangan shakllari uning funktsional (amaliy) formalaridir. Fe`lning ayrim formalari kelishik, egalik affikslarini ham qabul qiladi.

gapda ot va boshqa so’z turkumlari vazifasini bajarib, ega, aniqlovchi, to’ldiruvchi yoki hol vazifasida ham kela oladi.
Shunga ko’ra, bunday formalar fe`lning grammatik-funkcional formalari hisoblanadi.Fe`lning grammatik-funkcional formalarini sof fe`l, harakat nomlari, sifatdosh va ravishdosh formalari tashkil etadi.
Fe`lning grammatik-funkcional formalarida, bir tomondan, fe`lga xos belgilar mavjud bo’lsa, ikkinchi tomondan, morfologik xususiyatlari va sintaktik vazifalari bo’yicha bu fonemalar boshqa so’z turkumlariga ham yaqin turadi.
Harakat nomi formalari.Ular ish-harakat va holatning atamasidir. Eski o’zbek tilida harakat nomining quyidagi formalari amalda bo’lgan.
-maq\ma’k Affiksli forma. Bu forma harakat nomining asosli ko’rsatkichi sifatida keng qo’llangan. Bunday fe`llarga jo’nalish kelishigining -a/a’ affiksi qo’shilganda -maq/mak affiksining oxiridagi [k], [k] undoshlari ikki unli o’rtasida jaranglilashib, [g’], [g] undoshlariga o’tadi: Qachmag’a yuz evurdi (Rabg’.), Baqmag’a imkan yoq (MN).
Bu formaga egalik affiksi qo’shilganda ham -maq/m affiksi tarkibidagi jarangsiz [k], [k] undoshlari jarangli (g), [g’] undoshlariga o’tishi mumkin: Bu yazuqdin qutulmag’ium mahal vse,... (Nav.SS).Bir nafas sabr etmagi yoq (Nav.SS).
-maq/mak affiksli harakat nomining bo’lishsizlik ma’nosi IKKI XIL Yo'l bilan ifodalangan.
a) maq\mak affiksining –ma\ma’ affiksli bo’lishsiz formadagi fe`lga qo’shilishi bilan: Tilanmamakka davlatiundan mahrum dururlar (Nav.SS).
b) sifatdoshning -mas/ma's affiksli bo'lishsiz formasiga –li’q,-lik affiksi qo’shilishi bilan (-mas+li’q//-Maz+li’q):
Menuim so’zim eshitmazlik uchun (Taf.).
Harakat nomining -maq/mak affiksli qo’shimchasi ot turkumidagi so’zlar kabi egalik va ko'plik qabul qilinadi, kelishiklar bilan turlanadi, bilan qo’llanayai:
1.-Maq-mak affiksli harakat nomi egalik "affikslari bilan'’ qo’llanganda, fe`l negizidan anglashilgan ish- qo’llanganda, fe`l negizidan harakatning qaysi shaxsga qarashli ekanligi ifodalanadi: Menim qurtulmag’ium anda turur (Taf.).
2. -maq/mak affiksli harakat nomiga qo’shilgan -lar/la’r affiksi odatdagi ko’plik ma`nosini emas, balki fe`l o’zagidan anglashilgan ish-harakat sub`ektining ko'plik shaklida ekanligini ko’rsatishga xizmat qiladi: Yusufniu o’lturmaklari ikkidin hali ermas erdi /Rabg’,).
3. Ot o'rnida qo’llangan bosh kelishikdagi -maq/mak affiksli harakat nomi, asosan, ega, ba`zan kesim yoki anglashuvchi vazifasida keladi. Egasi –maq\mak affiksli harakat nomi bilan ifodalangan gaplarning kesimi asosan ot yoki ot turkumidagi so’zlar bilan ifodalanadi: G’iybat qiulmaq uluq yazuqlardiun turur.
-maq/mak affiksli harakat nomi kelishik affikslari bilan bir kelishik formasining xarakteriga muvofiq ravishda turli sintaktik vazifalarni bajaradi. Ilm o’rganmakka qoyg’l(Rabg’.).