Fanidan O‘quv-uslubiy majmua qarshi – 2020

lar, kelsunlar).Bu affiksning -siun/sip formasi o’tmishda ugu³ va qipchoq, guppasidagi turkiy tillar uchun xarakterli bo’lib, o’zbek tilida asosan XIX asrdan boshlab uchraydi.
Alisher Navoiy asarlarida buyruq-istak maylining III shaxs birlik ma`nosi fe`l negiziga -dik qo’shilishi bilan ham ifodalangan. Bu affiks faqat yumshoq, variantda bo’lib, singarmonizm qonuniga bo'ysunmaydi: Chekibtur sa`y etib bispar-bispar//Yudik bashtiun aySh ziShar-ziShar.
Keltirilgan misollardagi pudik, aldik, saldik fe`llari yuvsin, olein, solsin ma`nosini ifodagd formasining qo’llanishida eski o’zbek tili bilan hozirgi o’zbek tili o’rtasida deyarli farq yo’q.
Shart mayli affiksi eski o’zbek tilida -sa/sa’ affiksi bilan shakllangan: barsa, kelse kabi. Bu affiks qadimgi turkiy tilda –sar\sa’r variantida qo’llangan: barsa, kelsa kabi.
Shart mayli formasiga shaxs-son qo’shilishi quyidagicha bo’lgan:
1. Shart mayli affiksi -sar/sar affiksi bilan to’la tuslovchilar qo’shilgan: barsar-men kelsar-sen,barsar-biz kabi.
2. -sa/sa affiksli shart mayli fe`liga shaxs-son affikslarining qisqargan variantlari qo’shilgan: barsam, kelsam_, barsalar kabi. X1-XIV asrlardagi ayrim yodgorliklarda to’la tuslovchilar ham qo’shilgan: barsa-men, kelsa-sen kabi.
Shart maylining analitik formalari:
-sa/sa’ erdi: Tapsam erdikim, nedur andiun murad (Nav. LT).
-di/di’//ti/ti’ ersa: Qo’ydum erse bu mashaqqat janima (Nav.LT).
-mi’sh/mish ersa. Kel, menin bag’riumniu ko’r, yuz para bir dagiuda.
Savol va topshiriqlar:
1. Mayl deb nimaga aytiladi?
2. Zamon tushunchasiga izoh bering.
3.Eski o’zbek tilidagi tuslovchilarshning guruhlari va xususiyatlarini aytib bering.
4. Buyruq-istak maylida qaysi affikslar ishtirok etadi?
5.Shart mayli formalariga manbalardan misol keltiring.


Eski o’zbek tilida mayl va zamon formalari (davomi)
Reja:
1. Aniqlik mayli. O’tgan zamon fe`llari.
2. Hozirgi va kelasi zamon fe`llari.

Aniqlik maylida har uchala grammatik zamon mavjud: o’tgan zamon, hozirgi zamon, kelasi zamon. Aniqlik maylidagi har bir zamon bir necha formani o’z ichiga oladi va bu formalar shu zamon chegarasida turli ma`no ottenkalarini ifodalashga xizmat qiladi.