Хоразм маъмун академияси ахборотномаси

Key words: bacteria, microorganisms, plant, foodstuffs, pathogenic fungi, sterilization. 
Epifit (bu atama yunon tilidan kelib chiqqan bo‘lib, o‘simlik sirtida yashovchi) 
mikroorganizmlar deganda, o‘simlik sirtida tarqalgan mikroorganizmlar tushuniladi. Ular har doim 
sog‘lom o‘simlik sirtida (ishtirok etadilar) uchraydilar. Uzoq yillar mobaynida epifit 
mikroorganizmlar o‘simlik sirtida yashab, o‘simliklar dunyosining evolyusiyasi davomida, ular bilan 
hamjihatlikda yashashga, hamda o‘zining yashagan joyida bakteriyalar jamiyatining kontinuumini 
hosil qilishga moslashgan mikroorganizmlardir [1; 1-111-b.]. 
O‘simliklarning sirti o‘ziga xos bo‘lgan, murakkab ekologik muhit hisoblanadi. Ozuqa tarkibi 
chegaralangan bir sharoitda abiotik ko‘rsatgichlarni keskin o‘zgarishi, har bir o‘simlik 
fillosferasining o‘ziga xosligi sharoitida, fillosferada yashovchi boshqa mikroorganizmlar bilan 
raqobat qilish xususiyatlari va boshqa imkoniyatlari, epifit mikroorganizmlarni moslashuvchanlik 
xususiyati, boshqa guruh mikroorganizmlarga nisbatan yanada kengroq ekanini ko‘rsatadi. Bu esa, 
o‘z navbatida epifit mikroorganizmlarni o‘simliklarning vegetativ organlarida saprofit holda 
yashashlariga, vegetatsiyani uziluvchan siklida va tashqi muhitning o‘zgarib turishiga tezroq 
moslashish imkoniyatini beradi [2; 1-39-b.]. 
O‘simlik organlarining har biri, ularni egallab olgan mikroorganizmlarga nisbatan ekologik 
nisha ekanligini e’tiborga oladigan bo‘lsak, muayyan nishani belgilovchi atama ishlatishga to‘g‘ri 
keladi. Masalan, fillosfera - o‘simliklarning yer ustki qismi; gemmisfera – o‘simliklarning kurtaklari; 
spermosfera – urug‘lari; filloplan – barglarining sirti; karposfera – meva va urug‘lar [3; 1327-1333-
b.]. 
Rizoplanga, rizosferaga va tuproqning umumiy mikroflorasiga qaraganda, fillosferaning 
mikroflorasi juda kam o‘rganilgan. O‘simliklar juda ko‘p yuz yilliklar davomida har tomonlama va 
chuqur o‘rganib kelinayotganligiga qaramasdan, ularni epifit mikroorganizmlar bilan o‘zaro 
munosabatga kirishishi deyarli o‘rganilmasdan qolib kelgan. 
O‘simlik va mikroorganizmlarni uzoq vaqt davomida hamkorlikda yashashlari, fitopatogen 
mikroorganizmlar tomonidan chaqiriladigan har xil tipdagi parazitizmni kelib chiqishiga olib kelgan. 
Bu jarayon, o‘simliklar fitopatologiyasi fani tomonidan chuqur o‘rganib kelinadi [4; 3-21-b.].Keyingi 
yillarda o‘simliklarni ichki to‘qimalaridan joy olgan hamda turli xil stress sharoitlarda ularni 
moslashuvchanligiga yordam beruvchi endofit mikroorganizmlarni o‘rganishga ham alohida e’tibor 
bilan qaralmoqda [12; 45-53; 13; 44-50 r] 
Bakteriyalar tomonidan ekologik nishalarni egallab olinishi, o‘simliklarni hayotiy jarayonida 
o‘zidan turli xil moddalar chiqarib turishi bilan bog‘liq bo‘lib, u o‘simliklarni organlari sirtida turli 
xil mikroorganizmlarni joylashib olishiga sabab bo‘ladi va shu tariqa epifit hamjamiyat paydo 
bo‘ladi. Bundan tashqari mikroorganizmlar o‘simlik to‘qimalarining ichiga kirib olishlari ham 
mumkin, bunday mikroorganizmlarni endofit mikroorganizmlar jamiyati deb ataladi. Endofit 
mikroorganizmlar o‘simlikka ham ijobiy, ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan ingibitor – 
mikroblarni hayotiy mahsulotlari o‘simliklar uchun toksinlik xususiyatiga ega bo‘ladi va ular urug‘ni 
unib chiqishini, ildizning o‘sib rivojlanishini bo‘g‘ib qo‘yadi. 
Endofit hamjamiyatlarga nisbatan, adabiyotlarda, bir-birini inkor qiluvchi ma’lumotlar 
keltirilgan. Masalan, nisbatan eski adabiyotlarda “sog‘lom o‘simliklarning to‘qimalari steril holatda 
bo‘ladi” deb yozilgan. Laboratoriyalarda o‘tkazilgan tajribalarda o‘ta qiziq ma’lumotlar olingan. 
Masalan, in’eksiya orqali o‘simlik bargiga kiritilgan bakteriyalarni tezlikda o‘lib qolganliklari, ammo 
shu bakteriyalarni, o‘sha bargdan olingan sokka kiritilganda yoki shikastlangan bargning sirtiga 
sepilganda, bemalol ko‘payganliklari kuzatilgan. Bu xususiyat, “o‘simliklarning ichki immunitet 
faktori bilan bog‘liq” degan fikrga kelish mumkin. [5; 392-397-b.] 
Barcha endofit mikroorganizmlar uchun xarakterli bo‘lgan xususiyat, ularni o‘simliklarning 
alohida turlariga bo‘lgan spesifik (o‘ziga xos bo‘lgan) moslanuvchanligidir. Buni, har-bir turlarni 

---