I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

 

hosil bo`ladi. 

Boshqcha  aytsaq  birinchi  navli  tovarlar  narxi,  ikkinchi  navli  mahsulot 

narxidan 1,5 marta yuqori bo`lishi kerak. 

5-rasm tovarlar toifasiga kura narxlar diversifikatsiyasini kursatadi. 

Birinchi  navli  maxrulotga  bo`lgan  talab  egri  chizoti  D,,  ikkinchi  navli 

tovarlarga  talab  egri  chizigaga  nisbatan  kamroq  uzgaruvchanlikka  ega  va 

binobarin,  birinchi  navli  mahsulotga  kuyilgan  narx  yuqriroq  bo`ladi.  Ishlab 

 

322 

chiqarishning  ja’mi  hajmi  hisoblangan  Q,  =  Q,+Q

2

  chegarali  daromadlar  egri 

chi3

HFH

  MR,  va  MRj  ni  qasmlariga  tsarab  kushish  ortsali  aniqaanadi.  Buning 

natijasida  uzuk-uzuk  chiziqai  MR,,  xosil  bo`ladi  va  daromadning  chegarali 

harajatlar  egri  chiziga  bilan  kesishgan  nukgasi  belgilanadi.  MC  MR

1

  va  MR

2

  ga 

teng  bo`lishi  zarurligini  xisobga  olib,  biz  ishlab  chiqarish  hajmi  Q

1

  va  Q

2

  ni 

aniqaash uchun mana shu kesishuv nuqasidan chap tomonga ufqay to`g`ri chiziqni 

tortishimiz mumkin. 

 

5-rasm. Tovarlar toifasiga qarab narxlarni diversifikatsiyalashning

 

chizma tasviri.

 

Firma  uchun  iste’molchilarni  guruhlarga  bo`lib  ularga  maxsulot  sotish  har 

doim  ham  foydali  bo`lavermaydi.  Xususan,  ikkinchi  guruh  iste’molchilarining 

talabi  katta  bo`lmasligi  va  chegarali  harajatlar  keskin  ravishda  oshib  ketishi 

mumkin. 

6-rasm. Bozor hajmi kichik bo`lganda narxlarni diversifikatsiyalash.  

Shunday  bo`lganda  ikkinchi  navli  (ikkinchi  guruhga  mo`ljallangan) 

mahsulotlarni  ishlab  chiqarish  va  sotish  harajatlari  oshib  ketib  chegaraning 

daromadlardan  yuqori  bo`lishi  yuzaga  keladi.  6-rasmga  qarab  mulohaza  qalsaq 

firma  yagona  narx  R  o`rnatib  va  maxsulot  sotishni  iste’molchilarni  yagona 

umumiy  guruhiga  qaratsa  o`zini  yaxshi  his  etishi  mumkin.  Chunki,  aks  holda, 

 

 

323 

ikkinchi,  hajmi  kichiqoq  bozorga  xizmat  kursatishning  qo`shimcha  harajatlari 

qo`shimcha daromaddan oshib ketishi mumkin. 

1-m i s o l. Talonlar va narxdan berilgan siylovlarning iqisodiy taxdili 

Konservalangan mahsulotlar va ularga yuldosh tovarlar ishlab chiqaruvchilar 

ko`pincha  talonlar  ham  chiqarishadi. Bu  talonlar  tovarni  arzonlashtirilgan  narxda 

siylov  bilan  sotilishini  bildiradi.  Talonlar  maxsulot  reklamasining  bir  kismi 

sifatida  tarqatiladi,  gazeta  va  jurnallarga  yopishtirilgan  holda  chiqariladi  yoki 

pochta orqali yuboriladi. Masalan, nonushtaga muljallangan butqa talonini taqaim 

etish  uning  narxi  25  tsentga  past  bo`lishini  anglatadi.  Firmalar  nima  sababdan 

shunday talonlarni chiqaradilar? Nima uchun tovar narxini osongina tushirib, shu 

asnoda  talonlar  chop  etish  va  tarkatishdan  ketadigan  pulni  tejab  qolsa 

bo`lmaydimi? 

Talonlar narxlarni diversifikatsiyalash vositasi sifatida xizmat qaladilar. 

Tadqiqotlar  ko`rsatishicha  hamma  iste’molchilarning  faqat  20  —  30% 

talonlarni kesib olib, ularni saqaar va ishlatar ekanlar. Bu iste’molchilar talonlarga 

e’tibor  bermaydiganlarga  qaraganda  narx  o`zgarishini  sezgirlik  bilan  qabo`l 

etishar  ekan.  Ularning  narxga  bokliq  talabi  uzgaruvchanroq,  rezervlangan  narxi 

pastroq bo`lar ekan. Demak butqa kontsentratini chiqaruvchi kompaniya talonlarni 

chiqara  borib  o`zining  haridorlarini  ikki  guruhha  bo`lishi  mumkin  va  mazmunan 

narxga  sezgir  bo`lgan  haridorlariga  undan  siylov  berishlari  mumkin  ekan. Siylov 

berish programmalari ham shunday qaladi. Masalan, “Kodak” profammasiga kura 

haridor  uchta  uram  fototasmani  olishini  isbotlovchi  talabnomani  pochta  orqali 

yuborib  1,50  dollarga  teng  kompensatsiya  olishi  mumkin.  Nima  uchun  bir  uram 

fototasma  narxini  shundaygina  50  tsentga  tushursa  bo`lmaydimi?  Gap  shundaki, 

faqat  narx  o`zgarishiga  sezgirlik  bilan  javob  beruvchi  haridorlargina  narxdan 

siylov surovchi talabnomani yuborib uzlarini ovora qaiishlari mumkin. 

Shunday  yul  bilan  haridorlarni  aniq  guruhdarga  ajratish  mumkinmi?  1-

jadvalda  talonlardan  foydalanuvchi  va  ulardan  foydalanmaydigan  haridorlarning 

narxga  bogliq  talablarini  butun  bir  qator  tovarlar  assortimenti  (turlari)  bo`yicha 

 

324 

o`zgaruvchanligini  statistik  tadqaq  etish  natijalari  keltirilgan.  Bu  tadqiqot 

talonlardan  foydalanuvchilar  narxga  sezgirroq  bo`lishlarini  tasdiqaydi,  mazkur 

tadqaqot,  shuningdeq  ikki  guruh  haridorlar  talabining  uzgaruvchanligi 

farqaanishini  hamda  bu  farq  tovarlarga  tadbiqan  qanday  chegarada  uzgarib 

turishini tasdiqaaydi. Uzgaruvchanlikning bu xisob-kitoblari firmalar qanday narx 

belgilashlari  va  talonlar  yordamida  narxdan  qancha  siylov  berishlari  kerakligini 

uz-o`zidan kursatib bermaydi, chunki bu xisobkitoblar firmaning ayrim tovarlariga 

bo`lgan  talabga  emas,  balki  bozor  talabiga  daxldordir.  Masalan,  1-jadvalning 

ma’lumotlariga  ko`ra  tort  tayyorlashga  muljallangan  qrishmaga  talabning 

Uzgaruvchanligi  talondan  foydalanmaydigan  haridor  uchun  —  0,21,  talovdan 

foydalanuvchilar  uchun  esa  —  0,43  bo`lgan.  Ammo  eng  tanilgan  sakkizta  yoki 

unta  qrishmalardan  har  qandayiga  bozor  talabining  uzgaruvchanligi  keltirgan  har 

bir raqamdan anchagina (8-10 baravar) ko`p bo`ladi. Shu sababli tort tayyorlashga 

muljallangan  korishmaning  har  qnday  naviga  bo`lgan  talabning  uzgaruvchanligi 

talonlardan 

foydalanuvchilar 

uchun 

— 

4 

ga 

yaqan, 

talonlardan 

foydalanmaydiganlar  uchun  —  2  bo`lishi  mumkin.  11.2.  tenglama  asosida 

talonlardan  foydalanmaydiganlar  uchun  narx  undan  foydalanuvchilar  uchun 

belgilangan  narxdan  1,5  marta  yuqri  bo`lishini  aniklab  olishimiz  mumkin. 

Boshqacha  aytsak  bir  korobka  (kuticha)  tort  tayyorlashga  muljallangan  qrishma 

1,5  dollarga  sotilsa,  kompaniya  50  tsentlik  siylovi  bor  talonlarni  taklif  etishi 

mumkin bo`ladi. 

1-jadval 

Talonlardan foydalanuvchi va ulardan foydalanmaydigan haridorlarda narxga 

bog`liq talabning o`zgaruvchanligi 

Tovarlar 

Narxga  bog`liq  talabning  o`zgaruvchanlik 

koeffitsient 

 

Talovdan 

foydalanmaydiganlarda 

Talondan 

foidalanuvchilarda 

Xojataona qgozi 

-0,60 

-0,66 

Tula lardozlash ishi (nabivka/ otdelka) 

-0,71 

-0,96 

Shampun 

-0,84 

-1,04 

Ovqat 

tayyorlash 

va 

salatlarga 

mo`ljallangan yog` 

-1,22 

-1,32 

 

325 

Tushlik ovqt uchun quruq qorishma 

-0,88 

-1,09 

Tort tayyorlash uchun qrishma 

-0,21 

-0,43 

Mushuklar uchun konserva 

-0,44 

-1,13 

Yangiligicha 

muzlatilgan 

ovqat 

mahsulotlari 

-0,60 

-0,95 

Jelatin 

-0,97 

-1,25 

Spagetti uchun qayla 

-1,65 

-1,81 

Mikser konditsioner 

-0,82 

-1,12 

Shurvalar 

-1,05 

-1,22 

Xotdoglar 

-0,59 

-0,77 

 

15.3

 

Narxlarni vaqtga qaarab diversifikatsiyalash va maksimal talab 

sharoitida narxlarning shakllanishi 

Narxlarni  vaqtga  qarab  diversifikatsiyalash  narxlarni  shakllantirishning 

muhim  va  keng  tarkalgan  strategiyasi  hisoblanadi.  Bu  narxlarni  tovar  toifasiga 

karab  diversifikatsiyalash  bilan  boEliqair.  Bunda  iste’molchilarning  talab 

funktsiyasiga  karab  turli  toifalarga  ajratilishi  turli  vaqt  uchun  turlicha  narx 

belgilanishiga  olib  keladi.  Narxlarni  vaqtga  qarab  diversifikatsiyalash 

mexanizmini bilish uchun elektron texnika chiqaruvchi firma videomagnitofonlar, 

(70-yillarda) kompakt disklar (80-yillar boshida) va eng sunggi raqamli pleyerlar 

kabi  yangi  va  yuksak  texnologik  madsulotlarga  qanday  qalib  narx  belgilanishini 

ko`rib  chiqamiz.  7-rasmdagi  D

1

  iste’molchilar  kichik  guruhining  yangi  tovarga 

bo`lgan o`zgarmas talab egri chizig`idir. 

 

 

7-rasm. Narxlarni vaktga qarab diversifikatsiyalashning tasviri.

 

Iste’molchilar  yangi  tovarni  yuksak  baxrlaydilar  va  uning  narxi  pasayishini 

kutishni  xohlamaydilar.  (Masalan,  kompakt  disqaan  sifati  yukori  ovoz  xrsil 

etuvchi  stereokolonkalar  narxini).  D

2

  tarkibi  ancha  kengroq  iste’molchilar  xos 

talab egri chizigani bildiradi. Bu iste’molchilar narx haddan oshiq yuqori bo`lsa, 

 

326 

tovarni  sotib  olishdan  o`zlarini  tiyadilar.  Shunday  paytda  narx  strategiyasi 

avvaliga  tovarni  yukorirok  narx  R,  bilan  iste’molchilarning  birinchi,  ya’ni  talab 

egri  chizoti  D

1

  bo`lgan  guruhiga  taklif  etishni  taqozo  etadi.  Keyinchalik  birinchi 

guruh iste’molchilar tovarni harid etib bo`lgach, uning narxi R

2

  gacha  tushiriladi 

va  mahsulot  sotish  talab  egri  chiziga  D

2

  bo`lgan  tarkibi  kengroq  iste’molchilar 

guruhiga qaratiladi. Narx diversifikatsiyasining boshqa misollari ham bor. Ulardan 

biri  kinofilm  birinchi  kurilganda  yuqori  narx  belgilab,  u  ommaviy  prokatga 

chiqqach  narxni  tushirishdan  iborat.  Deyarli  hamma  erda  amaliy  qo`llanadigan 

boshqa  bir  misol  bor.  Bu  shundan  iboratki,  qatgiq  mukovada  chikkan  kitobga 

yukori narx qo`ygan holda keyinchalik kitob yumshoq muqovada chiqarilib, narxi 

pastroq  belgilanadi  (bir  yildan  keyin).  Kupchilik  odamlar,  narx  pasayishi 

harajatlarning ancha pasayishi bilan bogliq, deb uylaydilar. Aslida bunday emas. 

Kitob  taxrir  etilib,  uning  matni  terib  bo`lingach,  qo`shimcha  nusxasini  chop 

etishning  chegarali  harajatlari  kitob  qattiq  yoki  yumshoq  mukovada  bo`ladimi, 

bari  bir  juda  past,  ya’ni  1  dollar  atrofida  bo`ladi.  Yumshoq  mukovali  kitobning 

ancha  past  narxda  sotilishi  sababi  uni  chop  etishning  ancha  arzon  turishi  emas, 

balki,  talabi  uzgarmas  iste’molchilar  qattiq  muqovali  kitoblarni  harid  etib 

bo`lganlaridadir. Qolgan iste’molchilar talabining uzgaruvchanligi esa ancha katga 

bo`ladi.  Maksimal  talab  sharoitidagi  narxlarning  shakllanishi  ularni  vaqta  qarab 

diversifikatsiyalashni bildiradi. Ayrim tovar va xizmatlarga talab ma’lum vahgda 

uz  chuqaisiga  chiqadi:  yul  va  tonellar  uchun  bu  mashinalarning  tiqaiinch  vaqi, 

elektroenergiyaga  yozning  oqapom  payti,  changi  uchish  va  dam  olish  joylari 

uchun dam olish kunlari hisoblanadi. Shunday ish avjiga chiqaan paytlarda ishlab 

chiqarish  kuvvatlari  cheklanganligidan  chegarali  harajatlar  ham  yuqori  bo`ladi. 

Demaq narxlar ham ish avjiga chiqanda yuqori bo`ladi. 

Bu  8-rasmda  kursatilgan  bo`lib,  bu  erda  D

1

  ish  avjiga  chiqan  paytdagi  talab 

efi  chizigi,  D

2

  boshqa  vaqdagi  talab  efi  chizigini  bildiradi.  Firma  har  bir  davrda 

chegarali  harajatlarga  teng  chegarali  daromadni  belgilab  kuyadi,  bu  bilan  u  ish 

avjiga  chiqanda  yuqori  narx  R

2

  boshqa  vahgda  past  narx  R

2

ni  belgilaydi,  bunga 

mos ravishda ishlab chiqarish hajmi Q

1

 va Q

2

 ga erishiladi. Bu bilan firma foydani 

 

327 

davrlarga  bir  xil  narx  belgilaganga  qaraganda  ko`proq  oladi.  Bunday  shchish 

yanada  samaraliroq,  chunki  narx  chegarali  harajatlarga  yaqn  bo`lganidan  ishlab 

chiqaruvchi va iste’molchining yutugi ancha ko`p bo`ladi. 

8-rasm. Talab eng avjiga chiqqanda narxni diversifikatsiyalash  

Maksimal  talab  chog`ida  narxlarning  shakllanishi  ularni  vaqga  qarab 

diversifikatsiyalashdan  farqaanishini  aytib  utamiz.  Narxlarni  vaqga  qarab 

diversifikatsiyalaganda  har  bir  nav  tovarni  sotishdan  kelgan  chegarali  daromad 

chegarali  harajatlarga  teng  bo`lishi  kerak.  Buning  sababi  shuki  turli  guruh 

iste’molchilarga  xizmat  kursatish  harajatlari  bir-biriga  botiq  bo`ladi.  Masalan, 

aviachiptalarga  tula  va  siylov  berib  past  narx  kuy  ilganda,  past  narxda  sotilgan 

chiptalarning  ko`p  bo`lishi,  tula  narxda  chiptalarning  kam  sotilishini  bildiradi, 

binobarin samolyot yulovchilarga tulgani sari chegarali harajatlar tez oshib boradi. 

Biroq ish avjiga chikkan paytda narx belgilash yuz berganda (Shuningdek narxni 

vaqtga  qarab  diversifikatsiyalashga  oid  ko`pchilik  misollarda)  bunday  xddisa 

kuzatilmaydi. Shanba va yakshanba kunlari changichilarni yuqoriga olib chikuvchi 

kutargichga  va  istirohat  boglariga  chiptaning  ko`p  sotilishi  boshqa  kunlari 

chiptalarning  oz  miqdorda  sotilishini  bildirmaydi.  Xuddi  shu  tarzda 

elektroenergiyani  odatdagi  kunlarda  sotilishi  amalda  uni  talab  avjiga  chikkan 

kunlardagi  sotilishini  kamaytirmaydi.  Xullas,  narx  va  sotish  xdjmi  har  bir  davr 

uchun  chegarali  harajatlarga  qaramay  belgilanishi  mumkin.  Bu  harajatlar  har  bir 

davrdagi  chegarali daromadga teng  bo`ladi. Bunga  kinoteatrlarda kechki seanslar 

uchun chipta narxining yuqori, kunduzgi seanslar uchun pastligi misol bo`la oladi. 

Kupchilik kinoteatrlarda tomoshabinlarga kunduzgi soatlarda xizmat kursatishning 

 

 

328 

chegarali  harajatlari  kechki  soatlardagi  chegarali  harajatlarga  bogliq  bo`lmaydi. 

Kinoteatr  egasi  kunduzgi  va  kechki  seanslar  chiptalarining  optimal  narxini  bir-

biriga  boglamagan  holda  belgilashi  mumkin,  bunda  u  kunduzgi  va  kechki 

seanslarga bo`lgan talabning va chegarali harajatlar hisob-kitobining natijalaridan 

foydalanadi. 

Qisqacha xulosalar 

Bozorda  monopol  bo`lgan  firmalar  qulay  ahvolda  bo`ladi,  chunki  ular  katta 

foydani  ta’minlash  salohiyatiga  ega  bo`ladilar,  lekin  bu  salohiyatni  amalga 

oshirishda firmaning narxni shakllantirish strategiyasi xal kiluvchi ahamiyat kasb 

etadi.  Firma  xatto  yagona  narx  o`rnatsa  ham,  u  bari  bir  ishlab  chiqarish  hajmini 

belgilash uchun talab uzgaruvchanligini hisoblab chiqishi zarur bo`ladi. Bir nechta 

narxni  o`rnatish  bilan  bog`liq  strategiyalar  murakkab  bo`ladi,  ular  talab  xaqida 

batafsil axborot bo`lishini tapab kiladi. 

Firmaning narx belgilash strategiyasi uning tovar sotish faoliyatiga karatilgan 

haridorlar  sonini  ko`paytirish  va  iste’molchi  yuturining  imkoni  boricha  eng  ko`p 

kismini  qo`lga  kiritish  maqadiga  xizmat  kiladi.  Bunga  erishishning  bir  necha 

usullari bor va ular odatda narxlarni diversifikatsiyalash bilan bog`liq. Firmaning 

orzusi  narxni  tula  diversifikatsiyalash,  ya’ni  har  bir  haridor  uchun  zaxirapangan 

narxni  belgilash  bo`ladi.  Amalda  bunga  deyarli  erishib  bo`lmaydi.  Ammo  shu 

bilan  birga  foydani  oshirish  uchun  narxni  sharoitga  moslashtirishning  turli 

shakllaridan tez-tez foydapanib turiladi. 

Tayanch  so`z  va  iboralar:  narx    diversifikatsiyalash 

firmaning  narx 

belgilash strategiyasi 

Nazorat savollari 

1

.  Haridorlar  tayyorligi,  iste'molchilar  ortiqchaligi  va  talab  egri  chizig'i 

qanday bog'liqligini tushintirib bering. 

2. Narxlarnikg haridorlar daromadiga qarab diversifikatsiyasi qanday bo`ladi?

 

3.  Narxlarni  vaqtga  qaarab  diversifikatsiyalash  va  maksimal  talab  sharoitida 

narxlarning shakllanishini tushintirib bering.  

 

329 

XVI BOB. ISHLAB CHIQARISH OMILLARI BOZORI 

 

Maktabni  tugatganingizda,  daromadingiz  kattaligi  qanday  turdagi  ish 

olganingizda  aniqlanadi.  Agar  kompyuter  dasturlovchisi    bo'lsangiz,  siz  yoqilg`i 

quyish  shahobchasi  xodimidan  ko'ra  ko'proq  pul  topasiz.  Bu  holat  uncha  hayron 

qolarli  emas,  lekin  nima  uchun  buning  to'g'riligi  aniq  emas.  Hech  qanday  qonun 

kompyuter  dasturlovchisining  yoqilg`i  quyish  shahobchasi  xodimidan  ko'ra  pul 

topishini  talab  qilmaydi.  Hech  qanday  irqiy  tamoyil  dasturlovchilarni  qadrliroq 

deb ko'rsatmaydi. Sizga yuqoriroq to'lanishi qanday belgilanadi?  

Odamlar o`z daromadni turli yo'llar bilan ishlab topishgan. Ishchilar buning 3 

dan  4  qismini    maosh  hamda  ijtimoiy  to`lovlar  ko`rinishida  ishlab  topishgan. 

Qolganlari  esa  yer  egalari  va  kapital  egalariga—iqtisodiyotning  asbob  va  uskuna 

zahirasi—ijara,  foyda  va  dividentlar  ko`rinishida  borgan.  Ishchilarga  qancha 

to`lanishi  kerak?  Yer  egalarigachi?  Kapital  egalarigachi?    Nima  uchun  ba'zi 

ishchilar  boshqalarga  nisbatan  yuqoriroq  ish  haqi  olishadi,  va  ayrim  yer  egalari 

boshqalardan  yuqoriroq  ijara haqi, va  ayrim  capital  egalari boshqalardan ko`proq 

foyda  oladilar?  Nima  uchun,  umuman  kompyuter  dasturlovchlari  yoqilg`i  quyish 

shahobchasi xodimidan ko'ra yuqoriroq pul ishlab topadi? 

Bu  savollarga  javob  asosan  iqtisodiyotdagiga    o'xshab,  talab  va  taklif  bilan 

bog'liq  deb  aytiladi.  Ishchi  kuchiga  taklifi  va  talab,  yer  va  kapital  ishchilarga 

to`lanadigan    narxlar  ishchilar  yer  egalari  va  kapital  xo'jayinlari  uchun  to'lanadi. 

Nima  sababdan  ba'zi    odamlar  daromadi  boshqalarga  nisbatan  yuqori  ekanligini, 

biz  do'konlaridagi  xizmat  ko'rsatishlar  uchun  ular  ta'minlay  oladigan    holatini 

chuqurroq ko'rib chiqishimiz kerak.  Bu va keyingi bo'limlardagi vazifa shulardan 

iboratdir. 

Bu bo'lim ishlab chiqarish omillari bozorini  tahlilining umumiy nazariyasini 

ochib  beradi.  Ishlab  chiqarish  omillari  hom  ashyo  sifatida  tovarlar  va  xizmatlar 

ishlab  chiqarilishida  foydalaniladi.  Kompyuter  firmasi  yangi  programma  ishlab 

chiqsa,  bu    narsa  dasturlovchining  vaqtidan,  uning  offisi  joylashgan  yerdan,  ofis 

binosi  va  kompyuter  uskuna-sidan  foydalaniladi.  Huddi  shunday,  yoqilg`i  quyish 

shahobchasi  yoqilg`i  sotganda  u  ishchining  vaqtini  (mehnat),  tabiiy  joy  (yer),  va 

 

330 

yoqilg`i nasosi va tsisternasini (kapital) ishlatadi.  

 

Ko'p  jihatdan  omillar  bozori  xuddi  o'tgan  bo'limda  muhokama  qilinganidek 

tovarlar  va  xizmatlar  bozoriga  o'xshaydi,  lekin  bir  muhim  jihati  ular  har  xil.  Ishlab 

chiqarish  omili  uchun  bo'lgan  talab  bu  hosil  bo'lgan  talabdir.  Bu  degani  firmaning 

ishlab  chiqarish  omili  uchun  bo'lgan  talabi  uning  boshqa  bozorga  taklifidan  kelib 

chiqadi.  Kompyuter  dasturlovchilar  uchun  bo'lgan  talab  bevosita  kompyuter 

dasturlarining  taklifi  bilan  bog'langan  va  yoqilg`i  quyish  shahobchasi  xodimi  uchun 

bo'lgan talab esa bevosita  yoqilg`iga taklif bilan bog'liqdir. 

Bu bo'limda, biz foydani maksimallashtiruvchi raqobatlasha-yotgan firmalarning 

qancha  omillarga  tayangan  holda  talab  omilini  fikr  mulohaza    qilish  orqali  tahlil 

qilamiz.  Dastlab  tahlilni  ishchilar  uchun  bo'lgan  talabni  tekshirib  olish  orqali 

boshlaymiz. Ishchilar mahsulot  ishlab chiqarilishi uchun muhim omil sanaladi.  

Bozorlar  omili  uchun  bo'lgan  umumiy  qarash  ishchilar,  yer  egalari  va  kapital 

xo'jayin-lari orasida taqsimlanishini tushuntirish ishlari orqali rivojlanadi. 

 

Ishchilar  bozorlari,  iqtisoddagi  boshqa  bozorlar  kabi,  taklif  va  talab  orqali 

boshqariladi. Bu birinchi diagrammada ko'rsatilgan. 

1-rasmning  qismda, olma  taklifi va unga talab olmalarning  narxini  belgilab 

beradi. (b) qismda esa, ularni terib oluvchilarning oylik maoshini belgilaydi.  

Yuqorida ta'kidlaganimizdek, ishchilar bozori boshqa bozorlardan farq qiladi 

chunki  ishchilarga  talab  bu  so'ralgan  talabdir.  Ko'pchilik  ishchilar  xizmatlari 

boshqa  tovarlarning  ishlab  chiqarlishiga  daromaddir.  Ishchilarning  talabini 

tushunish  uchun,  biz    o'zimizning  fikrimizni  ishchilarni  yollaydigan  va  tovarni 

sotishga  ishlab  chiqaruvchi  firmalarga  qaratishmiz  kearak.    Tovarni  ishlab 

chiqarish  va  shu  ishlarni  qilishga  mehnat  uchun  talab  orasidagi  bog`liqlikni 

o`rganish uchun bi muvozanatlashgan maoshning ichiga nazar tashlaymiz.  

 

 

331 

 

 

16.1. Mehnat munosabatlari va mehnat resurslaridan foydalanish 

ko`rsatkichlari. 

Ishlab  chiqarish  omillari  bozori  deganda,  mehnat,  xom  ashyo,  kapital,  er  va 

boshqa ishlab chiqarish resurslari bozori tushuniladi. Resurslar bozoridagi talab va 

taklif  iste’mol  tovarlari  bozori  ta’sirida  shakllanadi.  Shuning  uchun  ham 

resurslarga  bo`lgan  talab  hosila  talab  bo`lib,  firmaning  ishlab  chiqarish  hajmidan 

va uning harajatlariga bog`liq. 

Ishchi kuchiga bo`lgan talabni alohida firma uchun qaraymiz. Bozor (tarmoq) 

talabini aniqlash uchun tarmoqqa qarashli firmalar talablari yig`ib chiqiladi. 

Qo`shimcha yollangan bitta ishchi kuchidan olinadigan qo`shimcha daromad 

mehnatning chekli daromadliligi deyiladi va u 

L

MRP

 orqali belgilanadi. 

Mehnatning  chekli  daromadliligi 

L

MRP

ning  iqtisodiy  ma’nosi  shundan 

iboratki,  ya’ni  u  qo`shimcha  bir  birlik  ishchi  kuchidan  foydalanib  qo`shimcha 

ishlab  chiqarilgan  mahsulot  hajmini 

)

(

L

MP

,  qo`shimcha  bir  birlik  ishlab 

chiqarilgan  mahsulotdan  olinadigan  qo`shimcha  daromad 

MR

  ga  ko`paytirish 

orqali aniqlanadi: 

MR

MP

MRP

L

L





, 

 

 

 (1) 

bu erda 

L

MRP

 - mehnatning chekli daromadliligi;