Iqtisod moliya

chiqarish vujudga keladi. Bunda individual xususiy mulk asosiy o’ringa chiqadi. Kapitalistik 
tovar xo’jaligida mulk egasi bilan bevosita ishlab chiqaruvchi, ishlab chiqarish vositalari egalari 
va ulardan mahrum bo’lgan yollanma ishchilarga ajraladi. Ishlab chiqarishdan asosiy maqsad 
foyda olish bo’lib, ishlab chiqarish nihoyat yiriklashadi. Bunda qo’l mehnatining mashinalar 
zimmasiga yuklanishi (fan-texnika inqilobi oqibatida) muhim rol o’ynaydi. 
XIX asr oxiri — XX asr boshlaridan individual, yakka kapitalistik xususiy mulk 
mavqeini yo’qotib, borgan sari korporativ xususiy mulk va mulkchilikning boshqa shakllari keng 
tarqalishi bilan xo’jalik yuritish shakllari, daromad taqsimoti ham o’zgarib boradi. 
Ma’muriy-buyruqbozlikka, markaziy rejalashtirishga asoslangan xo’jalik. Ijtimoiy 
xo’jalik yuritishning alohida shakli ma’muriy-buyruqbozlik, markazlashgan rejalashtirishga 
asoslangan iqtisodiyotdir. Bu xo’jalik yuritish shaklida ham tovar ishlab chiqarish mavjud bo’lib, 
u haddan tashqari deformatsiyalashgan. Sababi, yagona iqtisodiy markazning buyrug’i va 
topshiriqlarini bajarish shart bo’lgan. Reja direktiv xarakterga ega bo’lib, qonun vazifasini 
o’tagan. Markaz bevosita ijro etuvchilardan uni to’la bajarishni talab etgan. Bunday markaz 
davlat bo’lib, u davlat reja qo’mitasi hamda partiya tashkilotlari orqali amalga oshirilgan. Nima 
ishlab chiqarish, qanday, kim uchun ishlab chiqarish markazlashgan tarzda rejalashtirilgan. 
Resurslar fondlashtirish uslubi bo’yicha taqsimlanib, ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilar 
reja asosida bog’langan. Narx markazlashgan tarzda davlat narx qo’mitasi tomonidan 
belgilangan. 
Ma’muriy-buyruqbozlik, markaziy rejalashtirish iqtisodiy xo’jalik yuritishning shunday 
shakliki, unda ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashuvi sharoitida iqtisodiy strukturada 
ishlab chiqaruvchilarning ixtisoslashuvi butun xo’jalik miqyosida yagona organizm sifatida 
markazdan qattiq tartibga solib boshqariladi. 
Tarixiy tajriba bunday xo’jalik yuritishning salbiy jihatlari afzalliklariga nisbatan ko’proq 
bo’lib, ma’lum bosqichda ishlab chiqarish rivojlanishini cheklashni ko’rsatdi. Shuning uchun 
ham jamiyat bunday xo’jalik yuritish shaklidan voz kechdi. 

---