M a r ip o V, М. Fayziyeva, S. D o t t o y e V web texn ologiyalari

$a<$b
$a o'zgaruvchisi $b dan kichik 
bo'lsa, rost
>
Katta
$a>$b
$a o'zgaruvchisi $b dan katta 
boMsa, rost
<=
Kichik 
yoki 
teng
$a<=$b
$a o'zgaruvchisi $b dan kichik 
yoki teng bo'lsa, rost
> =
Katta yoki teng
$a>=$b
$a o'zgaruvchisi $b dan katta 
yoki teng bo'lsa, rost
3.6. Ternar amali
Sintaksisi:
shart ? shart rost bo'lgandagi qiymat: shart yolg'on b o ig an d a g i 
qiym at
T ernar am ali if-else operatoriga o ‘xshash.
3.6-m isol. 
T ernar am alin in g ishlatilishi
50 ? “ Im tihondan o 4 d in g iz” : “ lm tihondan o ‘tm adingiz”) ?>
Bu ifoda talab alarn in g im tih o n d an o 'tg an yoki o ‘tm aganligini 
aniqlovchi shart sifatida ishlatiladi.

---

IV bob. P H P Y O R D A M ID A S O ‘R O V L A R N I 
QAYTA IS H L A S H
В и bobda serverga m a ’lumotlarni jo ‘natish mefodlari va ularni 
PH P yordamida qayta ishlash o ‘rganiladi. M ijoz-server texnologiyasi- 
ning asosiy tushunchalari k o ‘riladi. Post va Get metodlarining qisqacha 
tavsifi beriladi. H TM L formadan ma'lumotlarni olish mexanizmi va 
ularni PH P yordamida qayta ishlash bilan tanishiladi.
4.1. Mijoz-server texnologiyasi asoslari
Biz m a ’ru za n in g b oshida P H P server yordam ida qayta ishla- 
nadigan skriptli til ekanligini ta ’kidlab o ‘tgandik. H ozir biz server 
n im a, u qanday funksiyalarni bajaradi va u m u m a n qanaqa server- 
lar b o 'lish in i aniqlab olam iz. G ap server haq id a ketayotganida o ‘z- 
o ‘zidan m ijoz tushun ch asi esga tushadi. C h u n k i bu ikki tushuncha 
bir-biri bilan uzviy bog‘liq. U larni m ijoz-server kom pyuter arxitek- 
turasi birlashtirib tu rad i. O datda, server haq id a gapirilayotganida 
m ijoz-server arxitekturasi nazarda tu tilad i, m ijoz haqida gapirilayot­
g anida h am shu arx itek tu ra nazarda tutiladi. U n in g m azm u n i shun- 
daki, ikki ichki sistem a funksiyasini ajratish q an d ayd ir harakatlarni 
bajarayotgan so'rovni jo'natayo tg an m ijoz va shu so'rovni bajarayot- 
gan server yordam ida am alga oshiriladi.
H ar xil jaray o n larn in g bajarilishini n azo rat qilib turadig an das- 
tu rlar to ‘plam iga server deyiladi. U shbu d a stu rla r m os ravishda q a n ­
daydir kom pyuterga o ‘rn atilgan b o ia d i. K o 'p in ch a server o ‘rnatilgan 
k om pyuterni server deb atashadi. M ijoz so‘rovi b o ‘yicha qandaydir 
aniq jaray o n n i ishga tu sh irish va ish in in g natijasini m ijozga jo ‘natish 
kom pyuter-serverning asosiy funksiyasiga kiradi.
Serverni istalgan x izm atidan foydalanilgan jarayonga m ijoz deyi­
ladi. Foydalanuvchi ham dastur, ham m ijoz b o ‘la olishi m um kin. 
M ijozning asosiy vazifasi ilova talab qilayotgan vaqtda server bilan 
aloqada ilovani bajarish va uni am alga o shirishdir. Shu bilan birga 
mijoz foydalanuvchiga ishin in g m an tig ‘ini va kerak b o ‘lganda uni 
m asalasini serverga jo 'n a tish n i h am d a ilova bilan ishlash uchun in- 
terfeys yaratib berishni ta ’m inlashi kerak.
Mijoz va server o ‘rtasidagi o ‘zaro aloqa m ijoz tashabbusiga ko‘ra 
boshlanadi. M ijoz xizm at tu rin i tanlaydi, seansni o ‘rn ata d i, o ‘ziga 
kerak bo'lgan natijani oladi va ish tugagani haqida xabar qiladi.

---

Ko‘pincha bir nech ta m ijozlar bir vaqtning o ‘zida bitta server xiz- 
m atlarid an foydalanadi. S huning uchun h a r bir server m a ’lu m o tlar 
xavfsizligini t a ’m in lash i va k atta ishlab chiqarishga ega b o ‘lishi ke- 
rak.
Server kom pyuterga ulanayotgan vaqtda lokal yoki global tarm o q
b o ‘lsa m aqsadga m uvofiqroq bo ‘ladi. Serverni alohida turadigan
kom pyuterga ham ulash m um k in (unda u bir vaqtning o ‘zida ham
server, ham m ijoz vazifasini bajaradi).
O d atda, kom pyuter-serverda bir v aq tning o ‘zida bir nechta 
server d astu rlari ishlaydi. Biri elektron p o c h ta bilan, ikkinchisi 
fayllarni taq sim lash bilan, u ch in chisi web sah ifalar bilan ishlaydi. 
H a m m a serverlar tu rid a n bizni k o 'p ro q W W W serveri qiziqtiradi. 
O d atd a, uni h ttp -serv er, web server yoki oddiy qilib server deb a ta - 
shadi. Web server o ‘zida n im a n i m ujassam lashtiradi? B irin ch id an , 
bu axborot resu rslar om bori. Ik k in c h id a n , bu resurslar foydalanuv- 
chilarga in tern et sta n d a rtlarig a m os hold a beriladi va saqlanadi 
(m asalan, H T T P m a ’lu m o tlarin i u zatish protokoli singari). Bu pr- 
otokol bilan bog‘liq holda m a ’lu m o tla rn i qanday tasvirlash m u m - 
k in lig in i keyinroq ko‘rib o 'ta m iz . Web serverdagi sah ifalar bilan 
ishlash brauzer d a stu rla ri (m asalan, IE , O pera, M ozilla) yordam i- 
da am alga osh irilad i. B unda b rauzer d astu ri H T T P protokoliga 
m os ravishda yaratilgan so‘rovlarni serverga jo ‘n atad i. Server esa 
to p sh iriq , boshqacha aytganda, so‘rovni qayta ishlaydi va bajaradi, 
o ‘z navbatida qayta ishlash jaray o n id a boshqa serverlar (bu yerda 
d a s tu r serverlari n azard a tu tily ap ti, m asalan , M BBT serveri, fayl 
serveri, p o ch ta serveri kabilar) bilan aloqa o ‘rn atish i m u m k in .
B undan keyin “server” deganda w eb-serverni tush un am iz.
Web serverga m isol qilib, A pache g u ru h in in g A pache serverini, 
M icrosoft kom paniyasining In tern et Info rm atio n Server (IIS), Sun 
M icrosystem s firm asin in g Sun, R am bler kom paniyasi uchun Igor 
Sisoyev to m o n id an yaratilgan nginx(engine x), G oogle kom paniyasi­
n in g G oogle, N C SA (N atio n al C en ter for Supercom puting A pplica­
tions) tash k ilo tin in g N C SA H T T P d , lighttpd(lighty) va boshqalarni 
keltirish m u m kin .
M ijoz-server texnologiyasini qo‘llash tarm oqqa birlashtiril- 
gan kom pyuterlarga asoslanadi, bu kom pyuterlardan biri m axsus 
boshqaruv fu nksiyalarini bajaradi (tarm o q serveri bo'ladi).

---

M ijoz-server arxitekturasi quyidagicha qurilgan:
M a’lu m o tlar bazasi fayllar to ‘plam i sh aklida m axsus kom pyu- 
te rn in g (tarm oq serveri) q attiq d iskida joylashadi.
M B B T ham tarm o q serverida joylashadi.
M ijoz k o m p y u terlarid an iborat b o ‘lgan lokal ta rm o q m avjud 
bo‘lib, h a r b ir kom p yuterda M B bilan ishlovchi m ijoz d a stu ri 
o 'rn a tilg a n .
H a r b ir m ijoz kom p y uterda fo y d alan u v ch ilar d a s tu rin i ishga 
tu sh iris h im kon ig a ega. D a s tu rn in g foydalanuvchi interfeysi yor­
d a m id a foyd alanu vchilar m a ’lu m o tla rn i ta n la s h /y a n g ila s h uch un
serverdagi M B ga m urojaat qiladi. M uro jaat qilish uchu n m ax ­
sus SQ L so‘rovlar tili ish latilad i, ya’ni serverga faqat so‘rov m atn i 
jo ‘n atilad i.
M B B T da serverdagi M B nin g fizik stru k tu rasi haqidagi 
m a ’lum o tlar saqlanadi.
M BB T serverdagi m a ’lum otlarga m u rojaatni qayd qiladi va 
serverda m a ’lum otlarni qayta ishlash am allari bajariladi va natija 
m ijoz kom pyuteriga yuboriladi. Shu tarzd a M B B T natijalarni m ijoz 
d asturiga yuboradi.
D a stu r esa o ‘zidagi foydalanuvchi interfeysi yordam ida natijalarni 
tasvirlab beradi.
Bajariladigan funksiyalar server va m ijoz o 'rta sid a qanday taq sim - 
lan g an in i ko‘rib chiqam iz:
• m ijoz dasturi funksiyalari:
So‘rovlarni serverga jo ‘natish.
Serverdan olingan so‘rov natijalarin i talq in qilish.
N atijalarni biror shaklda foydalanuvchiga ko‘rsatish (foydalanuv­
chi interfeysi).
• Server funksiyalari:
M ijoz-d asturlardan so‘rovlarni qabul qilish.
So‘rovlarni talqin qilish.
MB dagi so‘rovlarni o p tim allashtirish va bajarish.
N atijalarni m ijoz-dasturga jo ‘natish.
Xavfsizlik tiz im in i va m uro jaatn i chegaralash.
MB b u tun ligin i boshqarish.
Ko‘p foydalanuvchili ish rejim i stabilligini ta ’m inlash.

---