М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

osmotik bosimi
d eb ataladi. Eritm aning o sm o tik
bosim i.
7ï =
A C R T
form ula bilan ifodalanadi. Bu yerda A C m em b ra n an in g ikki qism i­
dagi e r itm a la r k o n s e n tra ts iy a la r o ra s id a g i a y irm a , kg (m m o l); 
/? — universal gaz doimiysi. 7? = 8,314 Jo u i (m o l/K ); 7 — K elvin 
bo‘yicha h arorat.
Bu ten g la m a d a n koVinib tu rib d ik i, m o d d a n in g m o lar m assasi 
q an ch alik kichik boMsa (k o n sen tratsiy alar orasidagi ayirm a bird ek
boM ganida), osm otik bosim sh u n ch a lik k a tta boMadi.
U ltrafiltratsiya va teskari osm os s o d ir boMganida m em b ra n a va 
u ning y a q in id a joylashgan ion va m o le k u la la r q u tb ian ish t a ’sirid a
q o ‘sh im ch a osm o tik bosim ni vujudga k eltirad i (26- rasm ).
O lim iar ultrafiltratsiya u ch u n m a te m a tik q o n u n iy atlar to p ish - 
gan. Bu q o n u n iy a tla r asosida y a ra tilg a n te n g la m a la r sistem asi

---

e ritm an in g asosiy tavsiflarl qanday yo‘n al¡sh d a so d ir b o ‘lishini 
oldindan bash o rat qila oladi.
Dializ sodir boMadigan m em branalar. Bu m em b ran alar o ‘zidan 
suvni oM kazmaydi, lekin h a r qanday ionlarni yoki maMum zaiyadli 
ionlarni o ‘z id a n oM kazadi. Eritm ani ajra tish d a ta ’sir etuvchi kuch 
sifatid a m e m b ra n a n in g ikki to m o n id a kim y o v iy p o te n sia lla r 
ayirm asi x iz m a t q ila d i. Bu ayirm a ikki to m o n d a g i e ritm a la r 
konsentratsiyalari o rasidagi farqdan (oddiy dializ u ch u n ), bosim iar 
orasidagi fa rq d a n (p c zo d ializ) elektr p o te n sia lla r ay irm asidan 
(elektrdializ) ib o ra t boMishi m um kin.
X . 7. Sorbsiya va kataHz
Sorhsiya
— b ir m o d d a (sorbtiv)ning ikkinchi m o d d a (sorbent) 
to m o n id a n yu tilishidan iborat. Bu ta ’rify u tilish ja ra y o n i m exaniz- 
m iga bogMiq em as. S orbsiya turlnri adsorbsiya, absorbsiya, xc- 
m osorbsiya va k ap illar kondensallanishdan iborat.
Adsorbsiya
— m o d d a konsentratsiyasin ing fazalar ajralishi 
ch egarasida o ‘zg a rish i jara y o n id ir. Y utiladigan m o d d a (sorbtiv) 
yutuvchi m o d d a (so rb e n t) sirtiga joyianadi.
Absorbsiya
sorbtivning sorbent hajmiga yutilishidan iborat. Agar 
sorbsiya v aq tid a kim y oviy reaksiya sodir boMsa, b u n d a y jaray o n
xemosorbsiya
d eb y u ritila d i. K apillar ko n d en satlan ish — bug‘ning 
so rbentlardagi m ik ro g ‘o v aklarda suyuqiikka ay lan ish id an iborat. 
K a p illar k o n d e n s a tla n is h n in g kelib c h iq ish sab ab i sh u n d a k i, 
kapillarning b o tiq jo y id a g i (botiq m eniskdagi) bu g ‘ bosim i ayni 
h a ro ratd a o ‘sh a su y u q lik n in g to ‘yingan b u g ‘ bosim iga q aragan da 
kichikdir.
Sorbsiya —
erigan (ayniqsa organik) m odd alarni suvdan ajralib 
olish uchun qoM laniladigan eng samarali usullaridan biridir. Oqova 
suviarni to zala sh d a sh u n d a y ko'ngilsiz h o d isa la r u c h ra b tu radiki, 
u n in g natijasida y u tilg an m o dda foydali m aq sad d a ishlatiladi, bu 
esa suvni tozalash dagi sarílarni m a ’Ium darajad a qoplaydi.
S o rb en tlar sifa tid a tu rli tabiiy va su n ’iy tayyorlan gan g‘ovak 
m ateriallar: turli m ark a d ag i faollangan k o ‘m ir, kul, m ayda koks, 
to rf, silikagel, faol loy va boshqa m odd alar ishlatiladi.

---

Ce
Membrana 
Chegara qatlomi
27- rasm.
Kgri sorbsiya.
—e ritm a konsentratsiyasi;
—so rb iru m m oddasining 1 massa 
so rb cn tg a miqdori.
Erigan m o d d a la r qattiq 
adso rb en tlarg a y utilg anida 
m a ’lum d a ra ja d a erituvchi 
(y a’ni suv) h a m birgalashib 
yutiladi. S u vning yutilishini 
k a m a y t i r i s h m a q s a d i d a
gidrofob s o rb e n tla r (faol- 
langan ko‘m ir, kul va boshqa 
m oddalar) ishlatiladi, faol- 
langan ko ‘m ir va kul gid­
rofob so rb e n tlar jum lasiga 
kiradi. Q utbsiz erituvchilar, 
m asalan , ncfl yutilm asligi 
u c h u n gid ro fil so rb e n tlar: 
silikagel, alumogel va boshqa 
m o d d alar ishlatiladi.
S orbent faolligi 1 m^ yoki 1 kg so rb c n tg a yutüadigan m odda 
m iqdori bilan o ‘lch an a d i, u n d an ta sh q a ri, s o rb c n tn in g faolligi 
sort>ent tuzilishiga h am bogMiq. M asalan, faol ko‘m ir uch xil boMadi: 
1) yirik ko‘zanakl¡, 2) m ayda ko‘zanakIi, 3) aralash m ayda-yirik 
k o ‘z a n ak li k o ‘m ir. K o‘z a n a k la r h a m u c h x il boMadi: m a k - 
roko‘za n ak lila r oM chami — 0,1—2 m k m , o ra liq ko‘za n ak lila r 
oMchami — 0,004—0,1 m km , m ikroko‘zíuiaklilar oMchami — 0,001 
m km d an kichik. M akro va oraliq ko‘z a n a k lila r m oddalarn i o ‘zida 
kam ushlab qo ladi: ular tran sp o rt, k a n a lla r xizm atini bajaradi. 
B inobarin, faol ko‘m irning sorbentlik sigMmi undagi m ik ro k o 'za - 
naklar borligi bilan tavsiflanadi. Sobiq S S S R d a tayyorlangan faol 
ko‘m irlardan eng k a tta sigMmlisi m ay d ala n g an K A D turidir.
S orbcntning adsorbsion xoSvSalarini b ah o lan ish m czoni sorbsiya 
izoterm asidir. S orbsiya izoterm asi d e g a n d a , I h a jm qism yoki I 
m assa qism s o rb e n t e ritm a d a n m o d d a m iq d o ri b ilan e ritm a
konsentratsiyasi orasidagi bogManishni k o ‘rsatu v ch i egri chiziqd an
iborat. G a z la r q a ttiq sorbentga y u tilg a n id a e n g so d d a sorbsiya 
izoterm asi hosil boMadi (27-rasm ). S h u n d a y k o ‘rinishdagi egri 
chiziq uchun L en g m u r 1917-yilda n azariy te n g la m a yaratdi. U ning 
tenglamasi hozirgi vaqtda ham keng qoMlaniladi. L engm ur tenglam asi

---

„suyuqlik-gaz“ ch eg arasida vsodir boMadigan adsorbsiya u ch u n h a m
qoMlanila o ladi. L en g m u r tenglam asi quyidagi ko‘rinishga ega:
bunda: I va G = G
h
K
c
/ ( 1 + c) 
(27)
ad sorbentnin g I sm^ sirtiga t vaqtda yutilgan m odda m iqdori (m o l/ 
sm^ h iso b id a), G
k
— ayni adsorbcntga yutilishi m um k in boMgan 
m aksim al m o d d a m iqdori (m ol/sm ^ hiso b id a ), K — adsorbsion 
ja ra y o n n in g m u v o z a n a t kon stan tasi, u sorbsiya va dcsorbsiya 
jarayonlari teziik lari orasidagi nisbatni k o ‘rsatadi, S — sorbtivning 
eritm adagi konsentratsiyasi (m o l/l hisobida). (27) tenglam ada ikkita 
konstanta bor: b iri — K, ikkinchisi KH. A gar s kichik qiym atga ega 
boMsa, K c „1 boMadi; u holda G = G
fi
» y a ’ni yutiluvchi m odda 
k o n sen tra tsiy a si b ila n adso rb lan g an m o d d a m iqdori orasidagi 
bogManish t o ‘g ‘ri ch iz iq shakliga ega boMadi. A gar Ks“ I boMsa, 
G = G H (c h u n k i 27 ten g lam ad a K.s ning 1+S ga nisbati I dcb 
qabul q ilin a d i), d e m a k , bu h o ld a adsorbsiya o ‘zining m aksim al 
qiym atiga erish ad i. Fizik nuqtayi nazaridan qaraganda, bu holat — 
adsorbsiyaga m u v o fiq keladigan sirtn ing y o ‘qligini k o ‘rsatadi, shu 
sababli yutilu v ch i m o d d a konsentratsiyasini ko‘paytirish befoyda 
ish ekanligini b ild irad i.
A d so rb siy a q o n u n iy a tla rin i ta v sifla s h d a L e n g m u r n a z a - 
riyasidan b o sh q a b ir n ec h a n azariyalar h a m yaratilgan, xususan, 
B runauer, E m m e t va T eller (qisqartirilganida BET) nazariyasi 
m avjud; bu n a z a riy a qavatli adsorbsiyani tavsiilaydi. B u n dan
tash q ari, b ir q a n c h a em p irik ten g lam alar h am tak lif qilingan. 
M asalan, F rey n d lix tenglam asi: G = K o i/n .
S h u n g a o ‘x sh ash boshqa m ualliflarning em p irik tenglam alar! 
ham m avjud. L ek in sh u n i h am aytib oMish kerakki, bizni q iziq- 
tirg a n m a s a la „ q a ttiq m o d d a -s u y u q lik “ ad so rb siy a si u c h u n
L engm ur te n g la m a sid a n ehtiyotlik bilan foydalanish m u m k in , 
ch u n k i bu te n g la m a „gaz-suyuqlik“ sistem asi u c h u n yaratilgan. 
Biz esa suvdagi q o ‘sh im c h a m oddalarni yutdirishim iz kerak.
Eritm adagi m oddalarning adsorbsiyasi analitik m aqsadlar uchun 
keng qoMlanadi. Bu usul