М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

adsorbsion xromato^rafiya
deb ataladi.
A d s o rb s iy a g e te r o g e n k a ta liz b o s q ic h la r i h is o b la n a d i. 
K ata liz ato rlar reaksiya tezligini o ‘zgartiruvchi m o d d alar boMib,

---

b u ja ra y o n n in g o ‘zi 
kataliz
d eb ataladi. K a ta liz a to rla r m usbat 
yoki m an fiy b o ‘lishi m u m k in . M usbat k a ta liz a to r reaksiyani 
tezlash tirad i. M an fiy k ataliza to r reaksiyani su stla sh tirad i. Agar 
reaksiya m ahsuloti shu reaksiyani tezlash tirsa, bu ja ra y o n
avtoka- 
talizáQb
ataladi. G o m o g en katalizda reaksiyaga kirishuvchi m odda 
h a m , katalizato r ham birgina fazaga ega b o ‘ladi. G o m o g e n kataliz 
hodisasi ko‘p in c h a oraliq b irik m alar hosil boMishi nazariyasi bilan 
tu s h u n tirila d i. B u n i sx em atik ra v ish d a q u y id a g ic h a ifodalash 
m um kin: Av|/oV AV reaksiya o ‘zich a ju d a sust b o ra d i. K atalizato r 
kiritilsa, u bu ja ra y o n n i ikki bosqichga a jra ta d i: A + K = A K (bu 
te z borad ig an ja ra y o n ); A K + V = A B + K (b u ja ra y o n h a m tez 
ketadi). G e te ro g en katalizd a reaksiyaga k írish u v clii m o d d a la r bir 
fazani, k ataliza to r esa boshqa fazani tashkil eta d i.
K atalizator ko‘p chilik h o llard a q a ttiq jis m b o ‘lib, u n in g sirtida 
faol m ark a zlar m avjuddir. Bu n u q ta la r b o sh q a m o d d a la r bilan 
b a n d boMmaydi, u la rd a erkin m o lek u lar k u c h ia r m avjud. A na 
s h u fa o l n u q ta la r g a re a k s iy a g a k ir is h u v c h i m o d d a la r n in g
m olekulalari adsorbilanadi; bu jo y lard a u la rn in g konsentratsiyasi 
u m um iy konsentratsiyaga qaraganda ortiqroq boMadi. S hu sababdan 
faol m arkazlarda reaksiya tezligi m a.ssalarta’siri q o n u n ig a m uvofiq 
ravishda o ‘zgaradi. K atalizatorlar ta ’sirining yan a b ir ajoyib tom onini 
a y tib o ‘tish k e ra k : „ R e a k siy a n in g
f a o l l a n i s h
e n e r g i y a s i “ 
d e g a n
tu sh u n c h a m avjud. Reaksiya o ‘zicha 
b o r i s h i u c h u n u n d a g i d a s t la b k i 
m o d d a la r/4 +
В
ning energiyasi reak­
siya m ahsu lotlari 
C +
D ning e n e r­
giyasidan katta boMishi kerak. Bundan 
ta sh q a ri, y^va К m o d d a la r rcaksiya­
n in g energetik g ‘ovi 
E
d an o 'tib ke- 
tish lari sh art (28 -rasm ).
K atalizator t a ’siridan ad so rb ilan - 
g an m oleku lalarning ato m lari o ra si­
d a g i b o g M a n ish la r s u s a y a d i: u la r
2
c?-ra.vm. 
Erkin cnersiya- 
re a k siy a g a k iris h is h u c h u n m o y il 
ning o'zgari.sh sxcmasi

---

b o 'la d i. B u h o la td a xuddi g om ogen katalizdagi kabi k a ta h z a to r 
ishtirok ctg an id a, reaksiya am alga oshishi u c h u n kam roq faollanish 
cnergiyasi k crak b o ‘Iadi (30- rasm dagi p u n k tir chiziqq a c ’tib o r 
b e rin g ). S h u n d a y qilib, k a ta liz a to rn in g t a ’siri e n e rg c tik g ‘ov 
b a la n d lig in i pasay tirishdan iborat.
K a ta liz a to rn in g t a ’sirin i su sa y tira d ig a n m o d d a la r i n g i -
b i t o r l a r (k atalitik zaharlar) dcb yuritiladi.
X. 8. Ionlar almashinuvi
I o n la r alm ash in u v i d eganda, suvdagi b ir tu r io n lam i ch iq arib , 
u la m i b o sh q a tu r io n la r b ila n alm ash tirish jara y o n in i tu sh u n m o q
kcrak. B u ja ra y o n io n alm ash tiru v ch i tarkibidagi m u sb at yoki 
m an fiy io n la rn i b o sh q a k islota yoki asos guruhlarga alm ashtira 
oladigan va suvda erim aydigan d onador m oddalar yordam ida amalga 
o shiriladi. K o ‘p in c h a
smoialar
deb ataladig an io n alm ashtiruvchi 
m a te ria lla r sifatid a tabiiy va sintetik m o d d alar xizm at qiladi.
S uv n i to z a la sh texnologiyasida io n alm ashtiruvchi m o d d alar 
suvni y u m sh a tish (suvdan kalsiy va m agn iyni chiqarib yuborish) 
v a suvni tu z la rd a n h o li qilish m aqsad id a ishlatiladi.
S u v n i y u m sh atish u c h u n qoM laniladigan tabiiy io n — alm ash- 
tiru v c h ila rd a n eng m ashhuri — g lau n o n it q um boMib, s u n ’iy ion 
a lm a s h tiru v c h ila r ju m la sig a su lfo k o ‘m ir, K U — 1, K u — 2, 
S B S , K B — 4 va b o sh q a k atio n itla r kiradi.
T a b iiy k a tio n itla rn in g io n a lm a s h tiris h sigMmi 125— 150 
g -c k v /m ^ n i tashkil etadi. S u n ’iy k atio n itlarn in g ion alm ash tirish 
sig‘im i 4 0 0 —600 g- ekv/m ^ ga yaqin, lek in yan a sh u n d ay sm o ialar 
b o rk i, u la rn in g io n alm ashtirish sig‘im i 2800 g-ekv/m ^ ga yctadi.
Q a ttiq su v n i y u m sh a tish d a s o d ir boM adigan asosiy q a y ta r 
reaksiya ten g lam asin i quyidagicha yozish m um kin:
R N a^ + Ca^^ Ъ R C a + 2 N a ’'.
B u tcn g lam ad a g i R — k atio n itn in g suvda erim aydigan tarkib 
qism i, u sh a rtli ravishda ikki valentli dcb qabul qilinadi.
A lm a s h in is h n atija sid a suvda k alsiy io n la r o ‘rn in i io n la r 
cgaH aydi, u la r suvga qattiqlik bcrm aydi. B u jara y o n d a suvdagi 
b ik arb o n a t io n larn in g m iqdori o ‘zgarmaydi. Lekin suvda tuzlarning

---

m iqdori oitadi: 40,08 atom ma>vsaga ega boMgan kalsiy ionlar o ‘m ini
2 + 22,99 = 45,98 ato m m assali natriy io n la r egallaydi.
M agniy io n larin i alniashtirish ham x u d d i Jcalsiy io nlari alm a­
shinuvi kabi so d ir b o ‘ladi: b u n d a h am tu z la rn in g suvdagi m iqdori 
yanada ortadi.
K ationitni alm ashtiiish sigMmi tugaganidan so ‘ng, kationit filtmi 
qaytadan tiklashga to ‘g‘ri keldi. Agar natriyli k atio n itn i osh luzining 
(2
d an 
10
% gacha) eritm asiga tushirib q o 'y ilsa , u o ‘zining asliga 
qaytib, yana ishga yaroqli boMib qoladi. A g a r katio n itn i kislota 
eritm alari bilan tiklantirilsa, N — shaklli k a tio n it suvdagi kalsiy va 
m agniy ionlarini xuddi natriyli kationit kabi alm ash tira oladi. Bu 
jarayon natijíusida suvda H C l va H
2
SO+ kabi k islo talar hosil boMadi. 
U larning m iqdori dastlabki suvdagi anionlar m iqdoriga tcng boMadi, 
Suvda N kationlari paydo boMganidan kcyin suvda kislotalar 
m iqdori ko‘payib, suvning vodorod ko‘rsatklchi p í í kichiklashadi.
A m aliyotda, k o ‘p in ch a, Na* va I T k a tio n itla r aralashm asiga 
ega boMgan yum shoq suv hosil qilinadi. B u n d a y suvni tayyorlashda 
tabiiy qattiq su vning b ir qism ini N a li k a tio n it bilan , ikkinchi 
qism ini N li k atio n it bilan qayta ishianib, N a v a N k atio n itlan g an
suv olinadi.
Suv N k atio n itla r orq ali íiltrlangan ida, y u q o rid a aytilganidek, 
tarkibida H C l v a 
H2SO4 
kislotalar hosil boM adi. Bu kislo talardan
suvni to z a la sh u c h u n [A N ] O N a n io n itla ri o rq a li fiU rlanadi. 
N atijada quyidagi rcaksiya so d ir boMadi:
[An] 
O N +
H C l
^
[ A n l C l
+
H2O 
2
[ A n ] O H + H2SO4 > [ A n ]
3
S
0 4
+ 2H2O
Bu ishni u ch b osqichda o 'tk azib , a n io n va k atio n lard a n xoli 
to z a suv olinadi.
Savol va topshiriqlar:
1. Qanday usulda tabiiy va oqova suvlami tozalash kerak?
2. Koagulasiya vaßokulyasiya deb nimaga aytiladi?
3. Sorbsiya va asorbsiya deb nimaga aytiladi?
4. Qattiq suvni qaysi modda bilan yumshatiladi?

---

X I bob.
S U V N I K IM Y O V IY U S U L D A TO ZA LA SH
S uvni kim y o v iy jih a td a n q ay ta ishlashda suvga turH reagen tlar 
q o ‘sh ib , su v d a g i tu z la r ta rk ib in i o ‘z g a rtirish m u m k in . S u v n i 
kim yoviy ish lash n atijasida suvdagi ish q o r m iqdori k am ayadi va 
suvning q attiq lig i pasayadi, suvdagi p H k o ‘rsatkichga tu z a tm a
k iritila d i, su v d ag i ok sid lan u v ch i m iq d o ri o 'z g a rtirila d i, suvda 
b o ‘lgan iflos n a rsa la r yo ‘q otiladi va hokazo.
X I. I , N ey trallash
pH n i o 'z g a rtirish m aqsadida suv n ey trallanadi. A gar arte z ia n
suv to g ‘ jin s la rid a n o ‘tib kelsa, u n d a k a rb o n a t an g id rid C O
2 
m iq d o ri k o ‘p b o ‘ladi. Suvni k o a g u la n tla r yo rd am id a to zalash
o q ib a tid a suvdagi kislota m iq d o ri o rtib ketishi m um k in. U g lerod
dioksid C O
2
tu rli ishqoriy m o d d a la r t a ’sirida neytrallana oladi; 
ney trallan ish reaksiyalarini quyidagi ta rtib d a yozish m um kin:
2
C O
2
+ Ca(
0
H )
2
^ C a ( H C
0 3
)i 
C O
2
+ CaCOj + H î O ^ C a ( H C
03)2 
C
0 2
+ N a
0
H - > N a H C
0 3 
C O
3
+ N a
2
C
0 3
+ H
2 0
-> 
2
N a H C
03
A g ar ish lab ch iq arish d a n ch iq a d ig a n oqo va suviarning kislo- 
taligi n az a rd a tu tilsa yoki ion alm ashinish texnologiyasining kislotali 
regeneratsion eritm alari haqida gap boradigan bo'lsa, neytrallanish 
sulfat kislota eritm alari yordam ida am alga oshiriladi;