Muhandislik geologik tadqiqotlar
Download 6.17 Mb. Pdf ko'rish
|
-qullanma
|
75 13.1 – rasm. Zilzilaning gipotsentri va epitsentri: G–giposentr; E–episentr 13. SEYSMIK HODISALAR VA ZILZILALAR. SEYSMIK RAYONLARDA QURILISH ISHLARI 13.1. Seysmik hodisalar va zilzilalar Seysmik hodisalar - yer qobig’ining ayrim joylarini keskin ravishda turli kuch bilan harakatlanishi natijasida tog’ jinslarining elastiklik muhitda seysmik to’lqinlarni hosil bo’lishida namoyon bo’ladi va buni - zilzila deb ataladi. Zilzilalar juda qiska vaqt ichida, bir necha sekundan bir necha minutgacha davom etadi. Agar zilzila markazi okean va dengiz ostida bo’lsa, dengiz zilzilasi deb yuritiladi. Zilzilaning sabablari tabiiy va sun’iy bo’lishi mumkin. Sun’iy zilzilalar kishilarning muhandislik faoliyatlari, yer osti portlashlari (yadroli), tog’larda shaxta qazishda tog’ jinslarining o’pirilish natijasida hosil bo’lishi mumkin. Tabiiy zilzilalarni keltirib chiqaradigan sabablar: denudatsion, vulqon va tektonik harakatlar bo’lishi mumkin. Denudatsion (o’pirilish) zilzilalar asosan suyuqlanuvchan tog’ jinslari (ohaktoshlar va tuzli qatlamlar) bo’lgan joylardagina yuz beradi. U joylarda juda katta yer osti g’orlari hosil bo’ladi. Agar g’orlarning shiftlari yetarli darajada mustahkam bo’lmasa, ular o’z og’irligini ko’tara olmay o’pirilib tushadi va tushgan massaning zarbidan zilzila hosil bo’ladi. Ular kuchli bo’lmasdan, uncha katta bo’lmagan maydonlardagina tarqaladi. Vulqon zilzilalari vulqondan magmaning yer sirtiga chiqish kanali berkilgan vaqtda vulqon gazlarining portlashi natijasida yuz beradi. Bunday zilzilalar zo’r vulqon otqini vaqtida sodir bo’lib, ba’zan katta halokat- larni yuzaga chiqaradi va butun - butun shaharlarni vayron qiladi. Bunday zilzilalar tektonik zilzilalar singari katta maydonni 76 egallamaydi. Katta vayronagarchiliklar keltirgan kuchli zilzilalarning hammasi tektonik, ya’ni yer pustining dislo-kasiyalari, tog’ hosil bo’lishi jarayonlari bilan bog’lan gan zilzilalar qatoriga kiradi. Yerning ichki qismidagi, qobig’ ostidagi seysmik energiya to’planadigan joy zilzila o’chog’i yoki - giposentr deyilib, gipotsentrning - tik chiziq bo’ylab, yer yuzasidagi proektsiyasi - episentr deb ataladi (13.1-rasm). Zilzila o’chog’idagi yerning to’plangan ichki energiyasining sarf bo’lishda atrofdagi tog’ jinslariga katta bosim ta’sir etadi. Shunda elastik muhitdagi kabi seysmik to’lqinlar hosil bo’ladi. To’lqinlar deformatsiyaga qarab, ko’ndalang, bo’ylama va yuzaki bo’lishi mumkin. Bo’ylama to’lqinlar (gorizontal) - yuqori tezlikka ega bo’lib, vayronalar hosil qiluvchi kuchga ega. Ko’ndalang to’lqinlar (tik) qatlam tekisligiga ko’ndalang ravishda hosil bo’ladi. Ko’ndalang to’lqinlar faqat qattiq muhitda, yo’nalishi esa bo’ylama to’lqinlar yo’nalishiga tik holatda bo’ladi. Yuzaki to’lqinlar faqat epitsentrda tarqaladi, katta kuchga ega bo’lmaydi va buzilishlarga olib kelmaydi. To’lqinlarning tarqalish tezligi tog’ jinslarining zichligiga bog’liq. Masalan; granit, gneysda va shunga o’xshash jinslarda 5000-1000 km/s, ohaktoshlarda 2000 - 5000 km/s, gillarda 1500-2000 km/s, qumda 500- 1100 km/s, suvda 1500 km/s. Ko’ndalang to’lqinlar tezligi bo’ylama to’lqinlar tezligiga nisbatan - 1,7 marta kam. Zilzilalarning yer ichidagi o’chog’i yerning turli chuqurliklarida, 0 km dan 600-700 km gacha bo’lishi mumkin, ko’proq 20-50 km chuqurliklarda kuzatilgan. Zilzilaning eng chuqur o’chog’i Pomir va Afg’onistonda (300 km gacha) shuningdek Tinch okeani qirg’oqlarida kuzatilgan. Gipotsentrning yer ichidan chuqur joylashuvidan va ulardan chiqayotgan katta energiyadan hosil bo’ladigan to’lqinlar katta maydonlarda tarqalishi mumkin. Giposentrning uncha chuqur bo’lmagan va ayniqsa yuzadagilarda, episentrda tebranishlar anchagina kuchga ega bo’ladi, buzilishlarga sabab bo’ladi, lekin katta maydonlarga tarqalmaydi. Shunday qilib zilzila kuchi gipotsentr chuqurligiga va undan chiqayotgan energiyaga bog’liqdir. Kuchli zilzila ro’y berganda vulqonlar 77 «jonlanib» ketadi, yer yuzasi pasayishi, unda yoriqlar paydo bo’lishi, bino va inshootlarda darzlar hosil bo’lishi, qulab tushishi mumkin. Ofat keltiruvchi zilzilalar minglab turar joylarni bo’zib tashlaydi, ko’p minglab kishilarning yostig’ini quritadi. Tarixda bunday dahshatli zilzilalar ko’plab ro’y bergan: Dastlabki bizga ma’lum bo’lgan zilzila Xitoyda, Miloddan avval VII asrda Syan’ shahrida ro’y bergan, Kal’kutta shahri butunlay vayron bo’lgan va 300 mingdan ortiq aholi halok bo’lgan. O’tgan XX - asrdagi ofatli zilzilalar quyidagilardir: 1923 yil sentyabr oyidagi Yaponiyada ro’y bergan zilzila oqibatida - Tokio va Iokogamu shaharlari butunlay vayron bo’lgan, minglab insonlar nobud bo’lgan. Oxirgi yillarda bo’lib o’tgan ofatli zilzilalarni aytib o’tish mumkin. Bular: Yugoslaviyaning, Skople shahridagi, Turkmanistonning Ashxobod shahridagi, Poytaxtimiz Toshkent shahridagi, yoki yaqin yillarda Meksika, Xitoy va Armeniyadagi zilzilalardir. Toshkent shahrida zilzila 1966 yil 26 aprelda, 8 balli kuch bilan 3-4 sekund muddatda bo’lib o’tdi. Epitsentr shahar markazida bo’lib, yer kimirlashi sezuvchi kuch bilan bir yildan ko’proq davom etdi. 1988 yil 7dekabrdagi Armeniyaning Spitak va Leninakan shaharlarida ro’y bergan zilzila 8-9 ballarga yetib borib, ko’plab insonlarning yostig’ini quritdi, katta iqtisodiy zarar yetkazdi. Har yili yer yuzida 100000 ko’proq zilzila ro’y berib, shulardan 100 tasi kuchli bo’lib, qolganlarini odamlar sezmaydilar ham, ularni faqatgina sezgir seysmik asboblar bilan aniqlash mumkin. Zilzila kuchini aniqlash uchun seysmik shkalalar ishlatiladi. Ball shartli birlik hisoblanib, zilzilalarning kuchi bo’yicha taqqoslash mumkin. Seysmik to’lqinlarning amplitudasi va davr seysmograflar yordamida aniqlab olingach, quyidagi formula yordamida tuproqning tebranish tezlanishi (E) ni aniqlab olishimiz mumkin. 2 2 4 Т А Е (13.1) Bu yerda A - amplituda: mm T- seysmik to’lqinning tebranish davri, sek. Zilzilalarning intensivligi zilzila paytida, gipotsentrdagi ajralib chiqqan energiya- ning miqdori bilan aniqlanadi. Zilzila energiyasi miqdorini, B.B.Galitsin formulasi bilan aniqlash mumkin: 78 Еq 2 · ) ( T A V ( 13.2 ) Bu yerda: E – zilzila energiyasini miqdori, erg; Download 6.17 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|