Oila psixologiyasi akadem ik litsey va k asb-h u n ar

VI 
b o b . NIK O H OLDI OMILLARI 
XUSUSIYATLARI VA ULARNING NIKOH 
MUSTAHKAMLIGIGA TA’SIR I
A vva lg 'ish lin
qiyshiq 
q o ‘yarkan m e ’mor, 
Yulduzga yetsa ham qular bu devor.
(Mirzo Bedil)
6 .1 . N 1 K O H G A Y E T U K L IK X U S U S IY A T L A R I
O ila deb a ta lm ish m u q ad d a s m ako n , «oila qasri»ning m us- 
tah k am lig i shu q a s rn in g poydevori b o ‘lm ish n ik oh oldi om illari 
xu susiyatlariga, u la rn in g q ay darajada to ‘g ‘ri va m u stah k am
q o ‘yilishiga b o g ‘liq. A g a r shu p o y d ev or y e tu k , m u sta h k a m
b o ‘lsa, u n in g u stid a q u rilg a n im orat h am k o ‘rkam , yorug‘, 
u n d a istiq o m a t q ilu v c h ila rg a qulaylik, x o tirjam lik , tin c h lik , 
h u z u r-h a lo v a t b a g ‘ish la y d ig a n b o la d i.
H e c h b ir d e v o r y o k i uy p o y d e v o rsiz b o ‘lm a g a n id e k , 
S iz n in g qurajak o ila n g iz n in g ham o ‘ziga xos poydevorlari bor. 
U la r sh u o ila n in g y u z a g a kelishiga, qurilishiga asos b o ‘lgan 
n ik o h oldi om illarid ir.
A gar shu n ik o h o ld i om illarining o ila n i yuzaga kelishiga 
t a ’siri n o o ‘rin b o ‘lsa, u shoshilinch, b o ‘sh, qiyshiq qurilsa, 
u n in g ustiga o ‘rn a tilg a n o ila im oratining devori h am qiyshiq va 
o m o n a t b o l ib b o ra v e ra d i va u shu im o ra tn in g b ir kuni kelib 
q u lash i, buzilib k e tish i xavfini tu g 'd ira d i. B unday poydevor 
u stig a qurilgan im o ra t q u la b tush m agan i, b uzilib ketm agani 
ta q d ird a ham u n d a istiq o m a t qiluvchilarga xotirjam lik, tin c h ­
lik, q u v o n ch baxsh e ta olm aydi. 
U lar d o im o q an d ay d ir bir 
x a v o tird a, h ad ik d a, n o q u lay lik d a , xijolatda yashashlariga to ‘g‘ri 
k elad i. X o‘sh, sh u p o y d e v o rla r y a’ni n ikoh old i om illari ni- 
m a la rd a n iborat?
G a p nikoh o ld i o m illa ri haqida b o rar e k a n , shuni t a ’kidlab 
o ‘tish jo iz k i, n ik o h o ld i om illari u yoki b u n ik o h n in g yuzaga 
kelish ig a asos b o ‘lg an k o 'p la b ijtim oiy, iq tiso d iy , biologik, 
fiziologik, m a ’naviy, a x lo q iy va bugungi k u n larim iz u c h u n eng 
m u h im b o ‘lm ish p six o lo g ik om illarni o ‘zida m ujassam lashtir- 
g a n , k o ‘p q irra li o m illa r ko m plek sid an ib o ra t b o ‘lib, oila 
q u ray o tg a n y o sh la rn in g , sh u o ‘zlari q u ray o tg a n oilaviy hayot-

---

lariga qay darajad a «yetilgan»liklarini belgilab b e ra d i. Bu y erda 
eng m u h im i shu yoshlarning o ilav iy h ayotga, n ik o h tala b la rig a
qay d a ra jad a javob bera olishligi n a z a rd a tutilad i.
N ik o h g a yetuklik tu sh u n c h a si h a m o ‘z n a v b a tid a o ‘ta m u - 
rakkab va nisbiy tu sh u n c h a d ir. C h u n k i o d a m d o im o riv o jlan ib , 
tak o m illash ib b oruvchi, k a s b -h u n a r faoliyatida yoki m a ’naviy 
va axloqiy rivojlanishida m u n ta z a m yangidan yangi c h o ‘q q i- 
larga erish ib boruvchi m av ju d o td ir. A gar o d a m n i u yoki bu 
faoliyatga « tokla yetukligi» h a q id a g ap irad igan b o ‘lin sa, d e m a k
bu u n in g m a ’lum b ir c h e g a ra g a erish g an i va u n d a n o rtiq
rivojlanish m u m k in em asligini b ild irad i. S h u n in g u c h u n h a m
o d a m n in g nikohga yoki b iro n - b ir faoliyatga yetukligi h a q id a
gap irilg anda «yetuklik» tu sh u n c h a si to m m a ’n o d a o ‘rinli b o ‘la 
olm aydi. S h u n in g u c h u n h a m o d a m n in g «yetukligi», a y n iq sa
nikohga, oilaviy hayotga «yetukligi» h aq id a g a p irilg a n d a bu 
tu s h u n c h a d a n m a ’lu m b ir u m u m q a b u l q ilin g a n s ta n d a r t, 
o ‘rta c h a m e ’yor, m a ’lum b ir sh a rtli « o lc h o v birligi», k o ‘rsa t- 
k ich lar va sh u kabilar sifatidagina foydalaniladi.
M asalan , b a rc h a o ‘quv y u rtla ri (m a k ta b , litsey , k o lle j, 
in stitu tlar) u ch u n bitirish im tih o n la ri (davlat im tih o n la ri tiz im i, 
dip lo m ishlari him oyasi tiz im lari k abilar) m avjud b o ‘lad i va 
u lar y o rd am id a bitiruvchilar to m o n id a n o ‘zlash tirilg an o ‘rta c h a
bilim lar va m alaka yig‘indisini an iq la sh m u m k in b o ‘ladi. Bu 
esa u larg a k e y in c h a lik y a n a o ‘q ish n i d a v o m e ttir is h y o k i 
m a ’lum b ir m utaxassislik b o ‘y ic h a ishlashi m u m k in lig i h a q id a
m a ’lu m b ir h u quq beradi. S h u n u q tay i n a z a rd a n o lin g a n d a

---

« y e tu k lik » — r iv o jla n is h n in g m a ’lum b ir b o s q ic h i, fazasi, 
c h e g ara sig a yetilg an lik n in g sifatiy va m iqdoriy xarakteristikasini 
m a ’lu m b ir a n iq lik d a b elg ilab beruvchi k o ‘rsatkich b o ‘lib xiz- 
m a t q ila d i. O d a m n in g n ik o h g a , oilaviy h a y o tg a yetukligi 
m a sa la si esa o ‘ta m u ra k k a b b iro n -b ir q a t’iy m e ’y o r bilan 
o ‘lc h a b b o 4 in m a y d ig a n in d iv id u al x a ra k te rg a eg a b o ‘lgan 
k o ‘rsa tk ic h d ir.
S h u k eltirib o 4 ilg a n la rn in g o ‘ziyoq nikoh old i om illari qay 
d a ra ja d a m u ra k k a b x a ra k te rg a ega b o ‘lgan m u a m m o la rd a n
e k a n lig in i k o ‘rsatib tu rib d i.
H o zirg i z a m o n o ila sin in g ijtim oiy psixologik m u am m o la ri- 
ni y o ritish g a b ag ‘ish lan g an psixologik ad ab iy o tlard a nikoh oldi 
o m illa rin in g tu rlic h a s h a k lla ri, ko ‘rinishlari farq lan ad i. Q uyida 
S iz n in g e ’tiboringizga u la rn in g ayrim lari h aqidagi m a ’lu m o t- 
la m i h a v o la etam iz.
N ik o h oldi o m illari q ato rig a shu oila q u ray o tg an yosh lar- 
nin g : oilaviy h ayo tg a y etu k lig i; ularning oila q u rish m otivlari; 
u la rn in g o ila q u rish g u n larig a q ad ar bir-b irlarin i tan ish lik m u d - 
d a ti (q a n c h a vaqt b ir-b irin i tanishligi) sh artlari va sharoitlari; 
u la rn i o ‘zlarin in g b o ‘lg‘usi oilaviy hayotlari haqidagi tasav- 
v u rla ri k ab ilam i k iritish m u m k in . A lbatta, bu o m illa m in g h ar 
b iri tu rli yoshlarda tu rlic h a x arak terd a b o ‘lishi m u m k in , shu b i­
la n b irg a u la rn in g h a r b iri o ‘z n av b atid a y a n a b ir n e c h a
tu rla rg a farqlanadi.
M a sa la n , n ik o hga y e tu k lik deyilganda oila q u ruvchi yosh- 
larn in g : jism o n iy (fizio lo g ik ), jinsiy, h uquqiy, iqtisodiy, m a ’- 
n a v iy -a x lo q iy , p six o lo g ik kabi y etu k lik jih a tla rin i farq lash 
m u m k in . B ularning o ra sid a huquqiy, jin siy yetuklik ko ‘rsat- 
k ic h la ri y etarlich a a n iq alo m atlarg a, belgilarga ega b o 'lg an va 
b u la r h a q id a tegishli h u q u q iy , tibbiy, psixologik adabiyotlarda 
k o ‘p lab m a ’lu m o tla r b e rilg an jih a tla r b o ‘lsa, iqtisodiy, m a ’- 
n av iy -a x lo q iy , psixologik jih a tla r biroz m u rak k ab ro q , q a t’iy bir 
k o ‘rsa tk ic h , chegarag a eg a em asligi bilan x arakterlanadi.
Jin siy yetilish q a t’iy jin s iy ehtiyojlarning shakllanishig a olib 
k elad i. Bu davrga kelib b o lalard a ikkilam chi jin siy alo m atlar 
n a m o y o n b o ‘la b o sh lay d i. Jin siy sekretsiya b ezlarining faolligi 
o rta d i. Q iz b o lalard a o y lik sikllari (m en stru atsiy a), o ‘g‘il b o ­
la la rd a polly u tsiyalar ro ‘y b e ra boshlaydi. B osh qach a qilib ayt- 
g a n d a , u lard a p u b e rta t d a v r boshlanadi. (B u d av r haqid a va 
u n in g x u su siy atlari h a q id a 4 -m a v z u d a batafsil m a 'lu m o tla r

---

berilgan). D em ak b u davrga k e ü b bolalarn ing m o d d iy va m a ’- 
naviy q iziq ish larin in g o ‘sib b o rish i bilan b ir q a to r d a jin siy
eh tiy o jlar shaxs faolligining k u c h li m an b a la rid a n h iso b la n ib , u 
tu rli psixologik va ijtim oiy sh a k lla rd a n am o y o n b o ‘la boshlaydi.
Jin siy m aylning, jin siy e h tiy o jn in g yuzaga k e lish i o d a m n i 
biologik rivojlana b o sh lash in in g o ‘ziga xos b o s q ic h id ir. U lar 
b o la ru h iy atin in g rivojlanishiga, u ni shaxsining sh a k lla n ish ig a , 
h ay o t faoliyatining b o sh qa jih a tla rig a k atta t a ’sir k o ‘rsa ta d i.
Jin siy h ayotn ing k o ‘plab m u a m m o la rin i n a fa q a t y o shlarg a, 
balki u zo q vaqt oila qurgan, farz a n d li b o ‘lgan k a tta y o shlilarga 
h am tu sh u n tirib o ‘tish iozim b o ‘ladi, ch u n k i u la r d a h a m shu 
asosd a k o ‘plab jid d iy n izo la r yuzaga kelishi m u m k in . Jinsiy 
m u n o sa b a tla r m asalasi o ‘ta n o z ik m asaladir, b u b o r a d a k o ‘p in - 
c h a «yolg‘o n , b a c h k an a larc h a u y atch anlik»ka d u c h k elinadi. 
B a ’zi b ir o ta -o n a la r va o ‘q itu v c h ila r h a tto m a o r if rah b arlari 
h a m m ak tab d a jinsiy tarbiya b e rish m asalasiga e ’tiro z b ild ira d i- 
lar va «Jinsiy tarbiya, jin s m asalasiga o id b a rc h a z a r u r m a ’lu- 
m o tla r biologiya kurslarida b e rilg a n , b u n in g u stig a « o ta -b o b o - 
larim iz b u n d a y jinsiy savodxonliksiz h am b in o y id e k y a sh ag a n - 
lar», — q abilida m u lo h aza y u rita d ilar. A lbatta, b u n d a y n uq tay i 
n a z a r o ‘ta qoloq, bugungi k u n n ik o h -o ila m u n o sa b a tla ri ta - 
la b la rin i, h ozirgi z a m o n o ila s i v a z ifala rin i h is o b g a o lm a y
ch iq arilg an xulosalardir. A y n an sh u n a q a y o l l a r b ila n yoshlarga 
jin siy tarbiyadek o ‘ta n o zik va z a ru r m asalalar y u z a sid a n b era- 
digan h a r q anday san itar-g ig iy en ik oq artuv m a ’lu m o tla rn in g
ah am iy ati b u tu nlay kam sitib k elin m o q d a. Bu e sa m illio n la b
o ‘sm irlarn in g jinsiy b alog ‘atga yetishish v aq tid a g ‘a fla td a q o - 
lishlariga va bu n in g o q ib atid a a y rim h o llarda h a y o td a tu za tib
b o ‘lm aydig an xatolarga y o ‘l q o ‘yishiga olib k e lish ig a sabab 
b o ‘lm o q d a.
H e c h n im a bilan aso slan m ay d ig an xavotir, h a d ik , g o h id a
esa h aq iq iy vahim a zam in id a o ‘sm ir xulq ida tu rli xil o g ‘ishlar, 
nerv-fiziolo gik buzilish lar yuzaga kelishi m u m k in . B u la rn in g
barch asi sanitar-gigiyenik tarb iy an in g yaxshi y o ‘lga q o ‘y ilm a- 
ganligi va jin siy tarbiyani b erilm a g a n lig in in g n a tija s id ir. Bu 
m asafa ayniqsa bizning e tn o sim iz d a o ‘ta jid d iy m o h iy a t kasb 
etad ig an m asaladir.
Jin siy tarbiya m asalasiga k o ‘p in c h a yo a lo h id a e ’tib o r tala b
qilin m ay d ig an va h e c h q a n d a y q iy in ch ilik n i y uzaga k e ltirm a y - 
d ig a n , h a r b ir y osh g u ru h i u c h u n o so n g in a o ‘z la s h tir is h

---

m u m k in b o l g a n , yoki o ‘ta shaxsiy, in tim , k o ‘pchilik orasida, 
a y n iq sa b o la la r o rasida m u h o k a m a qilib b o lm a y d ig a n m asala 
ta rz id a q a ra la d i. Shu kabi m u lo h a z ala r q a to r m am lak atlard a, 
a y n iq s a s o b iq ittifo q da jin siy tarbiyaga oid m ate ria lla m i, bunga 
ta a liu q li tad b irla rn i m ak ta b d a stu rid a n ch iq arib tash lanishig a 
asos boM gan. Bu o ‘rin d a jin s iy tarbiyani, o rg an izm n in g faoliyati 
h a q id a g i bu gungi k u n d a h a r bir o d am o ‘zlashtirish i, bilishi 
z a ru r boM gan sa n ita r-g ig iy e n ik , psixogigiyenik m a ’lu m o tla r b i- 
lan u z v iy b o g ‘liq tarz d a q aralish i m aqsadga m uvofiqdir.
O ilav iy h a y o td a esa jin s iy hayot psixologiyasi haqidagi bi- 
lim la rg a e g a b o ‘lish o ‘ta m u h im aham iyatga ega boMgan m asa- 
lad ir. T u rli m utaxassislar to m o n id a n berilgan m a ’lu m o tla m i 
k o m p le k s ta h lil qilgan h o ld a aytish m u m k in k i, h a r b ir t o ‘r- 
tin c h i a jra lish g an e r-x o tin la rd a (ajralishlam ing 29% ida) jin siy 
m u ta n o s ib lik n in g u yoki b u ta rz d a buziiishi (e r-x o tin n in g jinsiy 
n o m u ta n o s ib lig i) sabab boM m oqda.
A lb a tta , o ‘zaro sevgi, ish o n c h va h u rm a t hislari, qiziqishlar 
va n iy a tla rn in g um um iyligi hislari qisqa vaqt o ralig ‘ida yuzaga 
kelg an v a sh u n g a ko ‘ra sh o sh ilin c h oila qurgan ju ftla rg a jinsiy 
h a y o t psixologiyasi b o rasidag i b ilim lar o ‘z -o ‘zidan y o rd am bera 
o lm a slig i m u m k in . B und ay tezlikda, qisqa vaqtda (sovchilar, 
q a rin d o s h la r orqali b ir-ik k i h aftad ay o q ) yuzaga kelgan o ilalar 
m iq d o r i, a y n iq sa , s o ‘nggi y illa rd a b iz n in g m illa t v ak illari 
o ‘rta s id a o rtib b o rm o q d a . Y o sh lam in g b ir-birlariga nisb atan 
boM gan y o q tirish i va ijobiy e m o tsio n a l hislari kom pleksisiz bu 
b ilim la rn in g sam arasi p ast boMadi. ü l a r faqat e r-x o tin la r bir- 
b irla rin i y o q tirg a n la ri, b ir-b irla ri u ch u n jozibali boMgan h o lat- 
la rd a g in a , e r-x o tin la rin in g in tim h ay o tin i m u v o fiq lashtirad i. 
B o s h q a to m o n d a n n ik o h d a g i jin s iy h a y o t p six og igiy enasi 
m u a m m o la rid a n q a n d a y d ir «boMmag‘ur, uyat narsa» sifatida 
voz k e c h is h h a m kerak e m a s. C h u n k i, k o 'p c h ilik h o lla rd a j in ­
siy h a y o t psixogigiyenasi sohasidagi ilm iy b ilim lar yosh er- 
x o tin la rg a yoM q o ‘yilishi m u m k in boMgan ayanchli x ato lard an
q u tu lis h g a va shu b ilan o kz nik o h larin i saqlab qolishlariga y o r­
d a m b e rish i m um k in.
S h u n d a y q ilib , jin s iy y e tu k lik o d a m a n a to m iy a s i va 
fiz io lo g iy a si n u q ta y i n a z a rid a n y e ta rlic h a a n iq va ravshan
b o ‘lg an h o d isad ir. Biroq u n in g psixoiogik, axloqiy jih a tla ri o ‘ta 
m u ra k k a b . S h u n in g u c h u n h am o d a m n in g n ik o h g a jin siy
y e tu k lig i d e y ilg a n d a u n in g fiziologik n u q tay i n a z a rd a n g in a

---

yetilishini n azarda tu tish jin siy yetuklik nin g t o i i q m o h iy atin i 
b ild irm ay d i, b u n d a n tash q ari o d a m jinsiy h a y o t psixogigiyenasi 
b o ra s id a h am z a ru r ilm iy p six olog ik b ilim la rg a , t o ‘g ‘ri 
ta s a w u rla rg a ham ega b o ‘lm o g ‘i zarur. Bu esa s h u b h a siz alo- 
h id a e ’tibo r, m axsus tayy o rg arlik , o ‘q itish n i ta la b qiladigan 
jara y o n d ir.
Y o sh la rn i n ik o h g a jin s iy y etu k lik m a s a la s id a n ta sh q a ri 
y u q o rid a keltirib o ‘tilg an id ek yan a b ir n e c h ta ijtim o iy yetuklik 
tu rla rin i farqlash m u m k in . Bular: jinsiy , fu q a ro lik , k a sb -h u n a r, 
ijtim o iy-iqtiso diy, m a ’naviy, axloqiy va p six o lo g ik yetuk lik- 
la rd ir/ B ularning o rasida y o sh la m in g jinsiy (fiz io lo g ik ) yetukligi 
b o sh q a la rig a q a ra g a n d a a n c h a e rta a m a lg a o s h a d i, qu y id a 
bu m asalalarg a bogMiq rav ish d a y a n a q a n d a y m u a m m o la r 
m a jm u in in g yu zaga k elish i 
m u m k in lig i 
h a q id a t o ‘xta!ib 
o ‘tam iz.
Fuqarolik, huquqiy yetuklik — bu o d a m n in g h u q u q iy jih a t- 
d a n b alog ‘atga yetish yoshi b ila n , u h u q u q iy jih a td a n oila q u r- 
ish , fa rz a n d k o 'ris h h u q u q ig a ega boM gan s h a x s b o ‘lib 
hiso b lan ish i bilan b elgilanadi. B izning m a m la k a tim iz d a bu 18 
yosh deb k o ‘rsatilgan. Bu v aq td a u K o n stitu tsiy a d a belgilangan 
b a rc h a h u qu q va m ajb u riy atlard an fo y d alan a o la d ig a n b o ‘ladi. 
18 y oshni shaxsning h u q u q iy yetu klik y o sh i d e b hisoblash 
m u m k in .
K asb-hunar yetukligi — b u h am a n c h a m u ra k k a b tu sh u n - 
ch a d ir. Lining m urakkabligi sh u n d a k i, b ir to m o n d a n u q an d ay - 
d ir bilim yurtini, o kquv k urslarini bitirish , y a ’ni m a ’lum b ir ish 
tu rin i b ajarish u c h u n z a ru r boMgan m axsus b ilim la rg a ega 
boMish bilan belgilanadi. Biroq o d a m u yoki b u b ilim yurtini 
(kollej, litsey, tex n ik u m , in stitu tn i) b itirg a n id an k eyin o ‘zi ta n - 
lagan kasbi b o ‘yicha b ir n e c h a yil ishlab k o ‘rishi k e ra k b o ‘ladi 
va s h u n d a n k ey in g in a u n in g k a s b -h u n a r y e tu k lig i h a q id a
g ap irish m um kin.
Shu bilan birga b a ’zi b ir kasblar b o ‘y ich a 19—20 yoshlar- 
d a y o q
k a s b -h u n a r y e tu k lig ig a
e rish ish
m u m k in
b o ‘lsa, 
b o sh q alard a m asalan x iru rg -vrach lik da k e c h ro q 2 9 —30 yoshga 
yetg an d a bunga erishish m u m k in .
u S h a x s n i y e tu k lig in in g y a n a b ir j ih a ti
ijtim oiy-iqtisodiy 
yetuklikdir. Bunda o d a m n in g o kzin i va o ‘z o ila s in i m o d d iy j i ­
h a td a n m u staq il t a ’m in la y o la b ilish lig i n a z a r d a tu tila d i. 
Y oshlarni oila qurishlarida, u la m in g iqtisodiy m u staq illig i alo-

---

h id a a h a m iy a tg a e g a /B u o ‘rin d a h am tu rlich a yosh ch egaralari 
m av ju d , y o sh la rn in ig ay rim lari 18— 19 yoshidayoq o ta -o n a si 
o ila s id a n iq tiso d iy m ustaq illik k a erishishi m u m k in , b o sh qalari 
esa 25 — 30 yoshlarida h a m o ta -o n a la rin in g m oddiy y o rd am i- 
d a n fo y d a la n a d ila r.
Bu y e tu k lik jih a tla ri o rasid a shaxsning m a ’naviy va 
axloqiy 
y etu k ligi h a q id a gapirish e n g m u rak kab idir. C h u n k i bu jih a t 
h a q id a a n iq b ir m ezo n va ta v sif h o z irc h a ishlab ch iq ilm ag an.
S h u n d a y qilib, «yetuklik» tu sh u n c h a si o ‘zicha k o ‘plab ji- 
h a tla m i m u jassam lash tirad i. S h u n i aytib o ‘tish joizki «yetuklik» 
tu s h u n c h a s i, a lb a tta m a ’Ium b ir hay o tiy tajriba b ila n , y a ’ni 
« h ay o tiy bilim lar» bilan uzviy b o g ‘liqdir. «H ayotiy b ilim la m i 
o ‘z la sh tirish » , «H ayot u n iv ersitetlarid an » o 'tish n in g h a m o ‘ziga 
xos in d iv id u a l x ususiyatlari m avjud. K im dir 20 yo shiday o q 
« h a y o tn i yaxshi bilib oladi», k im d ir 30 yoshida ham bolaligicha 
q o la v e ra d i. B unga m avjud ijtim oiy sh a ro it, jam o a tc h ilik va ijti- 
m o iy t a r tib n in g t a ’siri k a tta . M a ’lu m k i o ld in g i v a q tla rd a , 
a y n iq sa u ru sh yillari b o lala r k a tta la r ham h am m a vaqt u dd alay
o la v e rm a g a n hayotiy q iy in chiliklarn i bosh idan k echirgan lar. U 
v a q tla rd a 12— 14 y o sh d an o q b o lalar onalariga o ilani t a ’m in - 
lash d a y o rd a m berganlar. S h u n in g d e k s h a h a r va qishloq jo y la r- 
d a is tiq o m a t qilad ig an , kam farzandli va k o ‘p farzandli o ilalar- 
d a , n u k le a r yoki k o ‘p tab a q a li o ilalard a o ‘sayotgan b o lalarn in g
h am o ila n i m o d d iy , ijtim oiy t a ’m in o tig a hissa q o ‘shish, b u ish- 
la r b ila n s h u g ‘u lla n ish m u d d a tla ri va m iq d o ri tu rlic h a d ir. 
H a y o tn i b ilish , hay o tiy ta jrib a la r tu rli in dividlarda tu rlic h a
ja d a llik d a a m a lg a oshishi m u m k in va bu o krin da q a n d a y d ir bir 
yosh, v aq t o ra lig ‘ini k o ‘rsatish i m u tlaq o m um kin em as. Buning 
ustiga h a y o tn i, bizni o 'ra b tu rg a n a tr o f olam ni bilish o ‘z nav- 
b a tid a c h e k siz d ir.
S h u n g a q a ra m ay ijtim oiy va iqtisodiy yetuklikning m a ’Ium 
b ir m in im u m chegaralarin i belgilab olish m u m k in , y a ’ni s h u n ­
d ay h a y o tiy tajrib a, b ilim la r «m inim um i» m avjudki, ularsiz 
b iro n - b ir y o sh n i, yigit-qizni tom m a ’no d a yetuk d e b hisoblab 
b o ‘lm ay d i.
M a n a y u q o rid a k eltirib o ‘tilgan larning o 'z iy o q «yetuklik» 
tu s h u n c h a s i n a q a d a r keng tu sh u n c h a ekanligini k o ‘rsatib tu rib - 
d i. S h u n g a q a ra m a y biz u n d a n fo y d alan ish g a m ajb u rm iz . 
C h u n k i u n ik o h n in g m u stahk am lig ini belgilab beruvchi m uh im
s h a rt-s h a ro itla rn i, v aziy atlam i o‘zid a m ujassam lashtiradi.

---

i-€ ía p shaxsning 
psixologik yetukligi h a q id a b o rg u d ek b o ‘lsa, 
b u n d a dastavval u n in g turli hay o tiy v a z iy a tla r va sh aro itlarn i 
h u sh y o r b aho lay olishi n a z ard a tu tila d i. Bu h u sh y o rlik am aliy- 
lik, voqelikni t o ‘g ‘ri b ah olay olish sh ax sd a o ‘zin in g y u tu q va 
k a m c h ilik la rin i, b ilim , m alak a va q o b iliy a tla r in i y e ta rlic h a
obyektiv b aholay o lish d a ham n a m o y o n b o ‘lish i k e ra l^ A fsu sk i, 
k o ‘p in c h a y o sh la r o ‘z q o b iliy a tla rin i o r ttir ib b a h o la b , o ‘z 
oldilariga erishib b o ‘lm aydigan m aq sa d larn i q o ‘yib olishi h o l- 
lariga du ch kelinadi. A yniqsa, oilaviy h a y o tn i tasavvur qilish, 
u n d a o ‘z o ‘rnini b a h o la sh m asa lasid a y o s h la rim iz k o ‘pro q
xatoga, o ‘zlarini o rttirib baholashga, o ilav iy h a y o td a n m u m k in
b o 'lg an id a n k o ‘pro q n arsani kutish h o lla ri k o ‘p ro q kuzatiladi. 
N a tija d a m u v affaq iy a tsizlik la r, p u s h a y m o n b o ‘lish la r, asab 
buzilish lar yuzaga keladi. Psixologik y e tu k sh a x s esa ak sin ch a, 
o ‘z oldiga erish ish i m u q a rra r b o l g a n , b u n g a im k o n iy atlari 
yetarli b o ‘lgan m aq sad larn i q o ‘yadi, o ‘z h a y o t y o ‘lini va unga 
erishish vositalari va usullarini t o ‘g ‘ri b elg ilay d i. B unday shaxs 
o ‘z hissiyoti, k e ch in m alarin i y etarlich a yaxshi n a z o ra t qila bi- 
lishligi, y a ’ni ichki in tizo m in in g y u q o ri rivo jlang anlig i bilan 
x arak terlan ib tu ra d i. Psixologik yetu k lik b o s h q a o d a m la m in g
xo h ish , istaklari, k e c h in m ala rin i tu sh u n ish b ila n m a 'lu m d a ra - 
ja d a bo g‘liq. Bu o ‘z navbatida m u lo q o tn in g , h am k o rlik n in g
yaxshi y o ‘lga q o 'y ilish ig a , o ilad a, tu rli g u ru h la rd a go rm o n ik
m u n o sab atlarn in g o ‘rganilishiga im kon b e ra d i. T u rli yoshdagi, 
m an sa b , lavozim , toifadagi o d a m la r b ila n , q iziq ish i, o d a ti, 
t a ’bi, tu rm u sh tarzi m u tlaq o b o sh q a c h a b o ‘lg an o d a m la r bilan 
o ‘rinli m u n o sab atd a b o ‘la olish — sh ax sn in g psix olo gik yetuk- 
ligining asosiy xususiyatlaridan biridir.
Y oshlar oila q u ray o tg an larid a bu x u su siy a tla r hal qiluvchi 
b o ‘lib h iso b la n a d i. A lb a tta , b u n d a y q o b iliy a tla r b ir k u n d a
shakllanm aydi. U la r oldingi hayoti d a v o m id a u n g a berilgan 
ta rb iy a t a ’sirida a s ta -se k in lik b ila n s h a k lla n a d i. P sixologik 
yetuklik, shaxs xulqini turli yashash sh a ro itla rig a m oslashuv- 
c h an lig ida ifodalanadi. Psixologik y e tu k lik sh a x sn in g b oshq a 
o dam larg a nisb atan b o ‘lgan ijobiy m u n o sa b a tla ri: h a m d a rd lik , 
ham fikrlik, g ‘am -tashv ish ga sherik b o ‘la o lis h , o ‘z a ro yo rd am
kab ilar tarzida n a m o y o n b o ‘la o ladigan m a ’n a v iy sifatlarning 
tark ib iy jih atlarin i o ‘z id a birik tiradi. P six o lo g ik yetuklik nin g 
m u h im m e z o n la rid a n biri sh ax sd a o ila v iy m u a m m o la rn i 
ad o latli hal etishga xizm at qiluvchi o ‘z m u sta q il fikri, qarashi,

---

pozitsiyasi b o ‘lish i, z a ru r b o ‘lganda oila m anfaatida o ‘z q a ra sh - 
larini o ta - o n a la r i o ld id a h im o y a qila olishidir.
N ik o h o ld i o m illa ri o rasid a en g xarak terlilarid an y a n a biri 
oila q u ra y o tg a n y o sh la rn in g yosh xususiyatlaridir. C h u n k i bu 
k o ‘r s a tk ic h la r h a m n ik o h m u sta h k a m lig id a h a l q ilu v c h i 
ah am iy atg a eg a. Q u y id a sh u la r h aq id a t o ‘xtalib o ‘tam iz.
6 .2 . N IK O H Y O S H I X U S U S IY A T L A R I
D e m o g ra f ik n u q ta y i n a z a rd a n o lin g a n d a , o ila q u rish
m a ’lu m b ir k ish ila m in g em as, balki b u tu n b ir avlodning oila 
qurishi n a z a rd a tu tila d i. Bu o ‘rind a t o ‘liq ishonch b ilan aytish 
m u m k in k i, a v lo d yosh jih a td a n q a n c h alik k atta b o ‘lsa (u n in g
yoshi q a n c h a lik y u q o ri b o ‘lsa), u b iz k o ‘rib chiq ay o tg an jih a t-
la m in g h a r b iri b o ‘y ich a k o ‘proq y e tu k b o kladi. 20—24 y o sh d a- 
gi yosh g u ru h in i o ‘ziga b irlash tirg an yosh g u ruh i, 20 yoshdan
kichik b o l g a n av lo dga q arag an d a k o ‘p ro q hayotiy tajribaga ega 
b o ‘ladi. B irin c h i avlod vakillarida ijtim oiy-iqtisodiy yetuklik 
darajasi y u q o riro q b o kladi, ch u n k i ay n a n shu yoshda k o ‘pchilik 
y o sh lar o ‘rta y o k i oliy o ‘quv y u rtlarini tam o m la g a n , u yoki bu 
k a s b -h u n a rn i eg allag an b o ‘ladilar. 25—29 yoshlarda esa 20—24 
y o s h d a g ila rg a q a ra g a n d a , ijtim o iy -iq tis o d iy va k a s b -h u n a r
yetukligi b o ‘y ic h a y a n a d a y u q o riro q darajaga ega b o ‘ladilar. 
H ozirgi z a m o n dem ograflyasida k en g foydalaniladigan ushbu 
k o ‘rsatib o ‘tilg a n kabi statistikalar va yosh guruhlari y o sh la r­
ning ijtim o iy y etukligin in g turli jih a tla rin i ijtim oiy psixologik 
tahlil q ilish u c h u n ju d a n o q u lay hiso blanadi. C h u n k i hech
kim ga sir e m a s k i, bugungi kunda y o sh larn in g kattalashuvi, vo- 
yaga y e tish i ju d a jad a l am alg a o sh m o q d a . Y uqoridagicha gu- 
ru h lash g a k o ‘ra b ir dem o grafik y o sh g uruhiga kirgan 20 va 24 
y o sh lila m in g yetukligi sifat jih a tid a n tu rli darajaga egadirlar. 25 
va 29 y o s h d a g ila r h a q id a h am xuddi sh u n d ay deyish m u m k in . 
29 yoshga k e lib k a sb -h u n a r yetukligi nihoyasiga yetadi va bu 
davrga k e lib a k sariy at y o sh la r o ila q u rib b o ‘lgan va xatto
farzandli b o ‘lishga h a m ulgurishadi. S h u n d a y qilib, 29 yoshdagi 
y o sh lar 25 y o sh d ag ilarg a q arag an d a hay otiy tajribalariga k o ‘ra 
h a m va b o s h q a asosiy k o m p o n e n tla rg a ko ‘ra ham sezilarli 
d a ra jad a fa rq la n ib tu rad i.
¿ /U 'z b e k is to n R espublikasining «O ila kodeksi»da erkak va 
ay o llar u c h u n m in im a l n ik o h yoshi sifatida 18 yosh k o ‘rsatil-

---

gan. Bu yoshni m ah alliy hokim iyat q a ro rig a k o ‘ra alohida istis- 
noli h o latlarn i hisobga olib, ayollar u c h u n b ir yoshga q isq a r- 
tirish m um kin.
T u rli m a m la k a tla rd a u r f- o d a îla r v a m illiy a n ’a n a la rg a
b o g ‘liq ravishda e rk a k va ayo llarning tu rlic h a m in im al n ikoh
yoshi belg ilan gan . M asalan, e rk a k la r u c h u n u 14 y o sh d a n
(Irland iya, Isp aniy a va Lotin A m erik asid ag i a y rim davlatlarid a) 
21 yoshgacha (P o lsh a , Avstriya, G e rm a n iy a va ayrim S k a n - 
dinaviya d a v la tla rid a ) 
b o ‘lgan d a v r o ra s ig a t o ‘g ‘ri keladi. 
A yollar u c h u n m in im a l yosh o d a td a y oki e rk a k la r bilan te n g
deb, yoki u lard a n b ir nech a yosh k ichik d e b belgilanadi.
S huni ham t a ’kidlab o ktish jo iz k i, y o s h la rn i voyaga yetish 
m asalasi, u la m in g nikohga yetukligi k o 'rs a tk ic h la ri ayrim h o l- 
la rd a b ir-b irig a q a ra m a -q a rs h i va n o t u r g 'u n d i r . O d a m n in g
ahlo q iy va m a ’naviy qiyofasi, u n in g sh ax siy t a ’bi, didi, od atlari 
h a y o t dav om ida b ir n echa b o r o ‘zg arish i m u m k in . H ozirgi 
dav rd a b ilim lar va hayo tiy tajrib an i y ig ‘ish g ‘o y a t yuqori ja d a l- 
lik d a a m alg a o s h ib b o rm o q d a . S h u n g a k o ‘ra 16 y o sh d a n
29 yoshgacha boMgan davrni oila q u rish u c h u n g a rm o n ik d av r 
d e b hisoblash q iy in . C h u n k i bu d a v rd a y o sh la rn in g o ‘ziga 
bevosita b o g ‘liq b o ‘lm agan k o ‘p lab o b y e k tiv sh a ro itla rn i, q a ra - 
m a-q arsh i h o latla rn i kuzatish m u m k in . M a sa la n , y o sh lard a jin -
siy yetilish 14— 16 yoshlarda, h u q u qiy y e tu k lik — 18 y osh da,
5 — O ila psixologiyasi
129

---

k a sb -h u n a rn i e g a lla sh va kasbiy y etu k lik k o ‘p hollarda 28—30 
yoshlarga kelib y u z a g a kelishi m u m k in. O ta -o n a la rg a b o q im a n - 
da b o 'lm a slik d a ra ja d a s id a iqtisodiy m u staqillikka erishish esa, 
od atd a 20 y o s h d a n 30 yoshgacha b o ‘lgan vaqt oralig‘ida am al- 
ga oshadi.
K o‘p in c h a k a tta avlod vakillari, y o sh la m i yetuk em aslikda, 
hayotga ta y y o r e m a s lik d a ayblaydilar, lek in ayni paytda bun d ay
yetilm aslik n ing o b y e k tiv sabablari va sh a rt-sh a ro itla ri e ’tib o r- 
dan c h e td a q o la d i. Y oshlarni ijtim oiy va iqtisodiy hayotga 
t o l i q kirishib k e tis h la ri u ch u n ularga k en g k o ‘lam dagi raq ob at 
b ard o sh b ilim la rn i, k a sb -h u n a r k o ‘n ik m a la rin i berish z a ru r 
b o ‘ladi. Y o sh la r egallashlari lozim boMgan b ilim lar hajm i h a r 
o ‘n yilda ikki m a rta g a o rtib b o rm o q d a. Ijtim oiy, m a ’naviy ish- 
lab ch iq a rish v a ilm iy texnik tajrib an i kelgusi avlodga uzatish 
jaray o n i sh u d a ra ja g a borganki, u h a r b ir yoshni hayotga to ‘la 
iqtisodiy tay y o rlash u c h u n kam ida 12— 15 yil o ‘qishini taq o z o
qiladi. B a’z id a b u m u d d a t kam lik qilib, u 18—20 yilgacha uza- 
yishi m u m k in ( o ‘r ta m ak ta b + kollej ( litsey) + oliy o ‘quv yurti 
+ a sp ira n tu ra).
Ijtim oiy, iq tiso d iy , m a ’naviy, 
ilm iy va texnik taraq q iy o t 
jara y o n la rin in g k e c h ish i yoshlarni ijtim o iy-iqtisodiy va kasb- 
h u n ar, tex n ik y e tu k lig in in g kechikib ketish iga olib kelm oqda.
M asalan in g ik k in c h i to m o n i, y o sh la rn i ijtim oiy yetilishi 
b o sq ic h la ri v a f a z a la rid a o b y ek tiv q a ra m a -q a rs h ilik la rn in g
yuzaga kelishi v a u larn i oilaviy h ayotga tayyorlash borasidagi 
ishlarni a m alg a o s h irish d a bu hayotiy h a q iq a tn i d oim o n azarda 
tutish lo zim ligidir.
Q u y id a
s h u n d a y q a ra m a -q a rs h ilik la rn in g biri 
h a q id a
t o ‘xtalib o ‘ta m iz . B uning u ch u n b u n d a n 7 0 — 100 yillar oldingi 
d av rdag i v a z iy a tla rn i b u g un g i k u n la rim iz b ila n so lish tirib
k o ‘ram iz. U v a q tla rd a m am lak atim iz ah o lisin in g 80—85% ini 
qishloq ah o lisi ta s h k il qilgan va b u tu n a h o lin in g deyarli s h u n - 
c h a qism i d e h q o n c h ilik , chorvachilik, kosiblik va b osh qa hu - 
n a rm a n d ch ilik b ila n m ashg‘ul b o ‘lgan. U vaqtlarda d eh q o n , 
ch o rv ad o r, k o s ib -h u n a rm a n d yigit 16— 17 yoshida jin siy ba- 
lo g‘atg a y e tg a n v a b u vaqtga kelib u u n c h a lik m u ra k k a b
b o lm a g a n d e h q o n c h ilik yoki cho rvach ilik m alak alarinin g d e ­
yarli b a rc h a sin i eg a llab ulgurgan va b u so h a d a m ustaqil faoliyat 
olib b orishga ta y y o r b o lg a n . Agar u 18—22 yoshida uylansa, 
oila qursa, u n d a u n in g jin siy balog‘atg a yetishi, m ehnatga tay-

---

yorligi va oilaviy hayotni b o sh la sh o m illa ri o ‘rtasida u n c h a lik
k atta farq boM magan.
Bugungi k u n larim izd a esa b iz m u tla q o b o sh q a ch a v a z iy a tn i 
k uzatam iz. A kseleratsiya jara y o n i v a b o s h q a o m illar tufayli b o -
lalarda jin siy b alog ‘atga yetish, u la rn in g b u n d a n 70— 100 yil 
oldingi ten g d o sh larig a q arag an d a 2 y illarg a erta ro ‘y b e rm o q d a . 
Shu bilan b ir v aq td a maxsus t a ’lim o lish , k a sb -h u n a r e g a lla sh
va iqtisodiy m ustaqillikka erish ish k a m id a 22—25 y o sh g a v a 
u n d a n keyinga surilib ketyapti.
Y o sh larn in g jinsiy balog‘atg a y etish ish i va u la rn in g t o i a
iqtisodiy m ustaqillikka erishish v aq ti o 'rta s id a k am id a 5 y ild a n
10 yilgacha uzilish yuzaga kelib q o lm o q d a . Bu h o la t, o ld in g i 
avlo dlard a kuzatilm agan bir q a to r m u rak k ab lik larn i va u la rg a
b o g 'liq rav ish d a ro 'y berishi m u m k in b o lg a n n o x u sh lik la rn in g
yuzaga kelishiga sabab b o lis h i m u m k in .
K eltirib o ‘tilgan ushbu n ik o h o ld i o m illari bilan b ir q a to r d a
nikoh m ustah kam ligida hal q ilu v c h i ah am iy atg a ega b o 'lg a n
o m illa rd an y a n a biri — o ilan in g y u z a g a kelishiga asos b o ‘lg an
nikoh q u rish m otivlari va u la rn in g o ‘ziga xos x u su siy a tla rid ir. 
Q uyidagi m u lo h a z ala r ana sh u x u su sd a boradi.
6 .3 . N IK O H Q U R IS H M O T IV L A R I X U S U S IY A T L A R I
N ik o h oldi om illaridan y a n a biri — shu nikoh q u rilish ig a
asos b o ‘lgan 
nikoh motivlaridir. « M otiv» iborasi p six o lo g iy ad a 
m a ’lum b ir xulq, faoliyatning y u z a g a kelishiga asos b o i g a n
k u ch , tu rtk i, m anba, asosni b ild ira d i. X o‘sh, o ila la r q a n d a y
m otivlar tufayli yuzaga kelishi m u m k in ? Psixologik a d a b iy o t- 
larda b ir n e c h a o ‘nlab nikoh m o tiv la ri farqlanadi. L ekin u la r
u m u m lash tirg a n holda u ch ta klassifikatsiyaga farq lan ad i. B ular: 
sevgi tufayli oila qurish, ya’ni y o sh la r oila q u rish d an avval b ir- 
birlarini sevib, m a ’lum bir m u d d a t sevib-sevilib y u rg a n la rid a n , 
so‘ng shu o ‘zaro sevgining m ah su li sifatid a b ir-b irla rin in g v i- 
soliga to ‘y qilib, oila qurib y e tish a d ilar.
M otiv larn in g ikkinchi klassifikatsiyasi 
moddiy yoki o ‘zga 
m anfaatdorlik tufayli oila q u rish . B u n d a y o sh lar o ila q u r a r
ek a n la r n im a n id ir hisobga o ig an h o ld a , m a ’lum b ir m a q s a d n i 
k o ‘zlab oila qurishlari m u m k in , m a sa la n , boylikni, m a n s a b n i, 
m oddiy yoki ijtim oiy m a n fa a td o rlik n i k o ‘zlagan h olda: «A gar 
shu yigitga tu rm ushga ch iq sam , b o y -b ad a v lat y ashay m an» y o k i

---

«S h u qizga u y lan sa m , u n in g ota-onasi y o rd am id a m a ’lum bir 
m a n sa b , m avqega e ris h a m a n » , — degan fik rlar asosida o ‘zining 
ijtim o iy -iq tiso d iy a h v o lid a n qutulish, «y olg'izlikdan qutulish» 
va b oshqalar. S h u k ab i hisobga o linadigan n arsaiarn i k o ‘p!ab 
sa n a b o ‘tish m u m k in .
N ik o h m otivlari klassifikatsiyasidan y a n a biri — 
stereotip 
b o ‘yicha oila q u rish d e b atalad i. Bu toifa y o sh lard a oldingi m o- 
tiv la rn in g ikkalasi h a m kuzatilm asligi m u m k in . U la r oila q u ra r 
e k a n la r, s te re o tip la rg a qaray d ilar. B unday y o sh la rd a n nim a 
u c h u n oila q u rg a n lik la ri so ‘ralsa, o d a td a « H a m m a ten g d o sh - 
larim u y lan a y o tg an d i, m e n ham uylandim !» yoki « H am m a 
d u g o n a la rim tu rm u s h g a ch iqish ay o tgan d i, m e n h am turm ush ga 
chiqdim !» q ab ilida ja v o b beradilar.
X o ‘sh, shu sa n a b o ‘tilg an uchala m otiv: 
sevgi, moddiy yoki 
o ‘zg a m a n faatd o rlik tu fay li, stereo tip b o ‘y ic h a q u rilg an
o ila la rn in g qay biri m u sta h k a m ro q boMadi, y a ’ni qaysi m otiv 
n ik o h oila m u sta h k a m lig in i kuchliroq ta ’m in laydi?
A lb atta, bu savolg a y o sh lam in g aksariyati, b irin ch i m otivni, 
y a ’n i sevgi m otivini ta n la b javob berishadi. C h u n k i ular sevgi 
tu fay li oila q u rish n ik o h m ustahkam ligini ta 'm in lo v c h i eng 
ish o n c h li, m u sta h k a m p o y d ev o r deb hisoblaydilar. H aq iqatan
h a m , sev g in in g o ila m u sta h k a m lig id a g i o ‘rn i beq iy o sd ir. 
H a q iq a ta n h am , sevgi — b u o ‘ta qudratli k u c h d ir. U tufayli in- 
so n nim alarga q o d ir em as?! Insoniyat o ‘z tara q q iy o tid a erish- 
g a n en g yuksak c h o ‘q q ila r ham sevgi tu fay lid ir. 
Z .F rey d
t a ’kidlaganidek: «Sevgi — b u insoniyatni h ay v o n o t olam id an
su g ‘urib olgan k uchdir!». In so n yaratgan buyuk m o ‘jizalarn in g
b a rc h a si sevgi tu fay lid ir.
Bu ay tilg an lard an k o ‘rin ib turibdiki, sevgi tufayli oila q u ­
rish b axtli va m u sta h k a m n ik oh n in g asosini t a ’m inlaydi.
A lb atta, sevishib tu rm u s h qurgan ju ftla rn in g aksariyati eng 
b ax tli oilaviy h ay ot k e c h ira d ila r. Lekin statistik m a ’lum otlarga 
q a ra g a n d a , o ila la r a jra lish in in g ko'pchilik qism i h am xuddi shu 
sevishib oila q u rg an ju ftla rg a to ‘g'ri k elar e k an . X o‘sh, nega 
e n d i sevishib oila q u rg a n ju ftla r oilaviy h ay o tlarid a h a m m a vaqt 
h a m baxtli b o la v e rm a y d ila r? Nega k echagina b ir-b irlarin i se- 
vib, b ir-birlarisiz y a sh ay olm asligiga to 'la a m in boMgan yoshlar 
b u g u n n iko h larin i b e k o r qilish haqida sudga a riz a berayaptilar? 
U la rn in g sevgisiga n im a boMdi? Sevgi — o ‘zi nim a? U b o r 
n a rsa m i yoki y o 'q m i? B u o ‘rinda haqli ravishda «Sevgi oilaviy

---

h ay o tn in g m ustah kam b o ‘lishiga y o rd am b e ra d im i y o k i xalaq it 
qilad im i?», degan savol tug ‘i!adi. Bu kabi savo llar a z a l-a z a ld a n
y o sh la m i, u m u m a n insoniyatni q iziq tirib kelgan sa v o lla rd ir. Bu 
h a q d a o ‘tm ish m u tafak k irlarim iz, o lim u , sh o ir, y o z u v c h ila ri- 
m izn in g asarlarid an , x a lq im izn in g d o n o m a ’naviy m e ro s la rid a
b a ’z a n b ir-b irig a q a ra m a -q a rs h i b o ‘lgan k o ‘p la b m is o lla rn i 
k o ‘rish im iz m um kin.
Sevgi, agarda u haqiqiy boMsa, sevishganlar b ir-b irla rin i 
h u rm a t qilib, tu sh u n ib , e ’z o z la b , avaylab, k erak b o ‘lsa biri 
ik k in chisinin g baxti, shodligi, q u v o n c h i, m an fa ati u c h u n o ‘z 
m an fa a tid a n voz kechib, o ‘ta n o z ik boMgan tu y g ‘u sevgini h a r 
k u n i, h a r d o im parvarish qilib y ash asalar, u n d a sevgi u larn in g
m u n o sab atlarin i yanada y aq in lash ish ig a, u larn in g o ilav iy h a - 
y o tin in g m ustahkam lan ish ig a v a birgalikdagi h a y o tla rid a eng 
oliy zav q-shavqlarni his qilish lariga asos b o lis h i m u m k in . Bu 
esa alb a tta , yoshlardan sa b r-to q a t, c h id a m , o kz sevgisini saqlab 
qolish va uni yanada riv o jlan tirish u c h u n tin im s iz izla n ish , 
m e h n a t qilish, «jafo ch ekish»ni tala b qiladi. S h u n d a g in a sevgi 
o ‘z in in g lazzatli m evalarini b e rish i, o 'z in in g k u c h -q u d r a tin i 
ko ‘rsatishi m um kin. A lbatta h a r b ir yig it-q iz o 'z a r o o ila rish ta - 
larini b o g ‘lar ek an , u lar o kz h ay o tlarid ag i bu m u h im voq eag a 
u m id , o rz u bilan yondashuvi tab iiy .
A g ar sev ish g an lar oila q u rg a n la rid a n k e y in « m u ro d -
m aq sad im ga erishdim » deb sevgisini him o ya q ilish n i, u n i p a r ­
varish qilishni u n u tsa, uning u c h u n k urash m asa, q a ro v siz q o l- 
gan h a r b ir nozik nihol n o b u d b o lg a n id e k , e n g n o z ik tu y g ‘u 
b o ‘lgan sevgi ham nobud b o ‘ladi. S h u n d a n so ‘ng sevgi n o m i 
bilan qilingan orzu -n iy atlar sa ro b g a ay lanad i, y o s h la rn in g o ila, 
n ik o h , sevgi fonida shakllang an tasavvurlari « n o to kg ‘ri» b o ‘lib 
ch iq a d i. O q ib a td a oilaviy h a y o td a n k u tg an n a rs a la ri q o lib
ketib, m u tlaq o kutm agan n a rsa larig a d u c h kelishlari k u z a tila d i. 
B unday h o la td a sevgi y o sh la rn in g baxtiga, u larn in g oilav iy h a - 
yoti m ustahkam ligiga xalaqit b e rish i m um kin.
N avb atdag i m otiv m o d d iy yoki o ‘zga m an fa at tu fa y li o ila
q u rish dir. Bu m otivning o ila m u sta h k a m lig ig a t a ’siri u n in g
k ey in chalik qay darajada a m alg a o shirilishiga b o g ‘liq. O ila q u - 
rish d a n o ld in y o sh la rn in g h iso b g a o lg a n , k o ‘z d a tu tg a n
n arsalarin in g ham m asi ro ‘y o b g a ch iq av ersa, b u m o tiv m a ’lu m
d arajad a n ik o h m u stah k am lig in i t a ’m inlashga x iz m a t qilishi 
m u m k in . Afsuski, oilaviy h a y o td a h a m m a n arsa h a m y o sh la r

---

k u tg a n id e k b o 'la v e r m a y d i. 
Bu 
o ‘rin d a
L .N .T o lsto y n in g : 
« B ad iiy a sarlard a , ro m a n la rd a , kinolarda sujet v o q e a la r rivoj- 
la n ib -riv o jla n ib b o rib , o x irid a ham m asi to ‘y b ila n , yaxshilik bi- 
lan tu g ay d i. H ay o td a esa a k sin c h a , h am m a narsa t o ‘yd an keyin 
b o s h la n a d i» , — degan fik rin i t a ’kidlash m aqsadga m uvofiq.
S h u n in g u c h u n h am o ilav iy hayotda kutilgan hisobga o lin - 
g a n n a rs a la rg a h a m m a v a q t h am e rish ib b o ‘lav erm ay d i. 
N im a n id ir hisobga olib o ila q u rg an yoshlarning oilaviy h ayotda 
a n a s h u hisobga o lg anlari am alga oshm ay q o lg u n d ek b o ‘lsa, 
u n d a u la rn in g oilaviy h a y o ti g 'u rb atg a, tu rg a n -b itg an i azobga, 
n iz o -ja n ja lg a aylanadi. U la r u c h u n bu nday o ilad a y ashagandan 
k o ‘ra y a s h a m a g a n i a fz a l 
k o ‘rinadi. Bu h a m o x ir-o q ib a t 
o ila la m in g in q iro zig a va «hisob» poydevori u stig a qurilgan 
im o ra tn in g qulashiga o lib keladi.
S ta tistik m a ’lu m o tla rg a k o kra, yuridik jih a td a n eng m us- 
ta h k a m , tu rg kun o ila la r s te re o tip b o 'y ich a oila q u rg an juftlarga 
t o ‘g ‘ri k e la r ekan. B u n d ay o ilalard a ajrashishlar m iqd ori oldingi 
ikki m o tiv a so sid a q u rilg a n oilalarga q a ra g a n d a ju d a kam
k o ‘rs a tk ic h n i tashkil q ilad i. C h u n k i ular « h am m a qatori» oila 
q u ris h g a n . Q arash sa-k i « h a m m a binoyidek yashayapti» — b u lar 
h a m y ash ayverishadi. Bu m o tiv asosida qurilgan oiladagi e r- 
x o tin la r o kta baxtli h a m , o kta baxtsiz ham b o ‘lm aydilar. Lekin 
b irg a lik d a g i h a y o t tu fa y li e r-x o tin o ‘rta sid a b ir-b irla rig a
m o sla sh ish , b ir-b irin i tu s h u n is h , bir-biriga nisbatan m e h r-o q i- 
b a t y u z a g a kelib, u lar riv o jlan ib yuqorida aytg an im izd ek , sevgi- 
m u h a b b a t darajasiga o ksib yetishi ham m um kin. B unday h o lat- 
lar, sh u b h a siz , bu to ifa o ila la rn i nafaqat rasm iy, yuridik jih a t­
d a n , b a lk i e m o ts io n a l, psixo lo g ik jih a td a n h a m tu rg ‘un
b o ‘lish in i t a ’m inlashi m u m k in .
E n d i yu q o rid a b e rilg an savolni yana takrorlasak: q an day 
m o tiv aso sid a oila q u rg an m a ’qul? Sevishibm i? M oddiy yoki 
o ‘zga m an fa at aso sid am i? S tereo tip b o kyicham i? Bu o krinda 
y o sh la rim iz endi b iro z o ‘y lan ib qolishlari m um kin. Sevgi tu ­
fayli deyilsa, uning h am o ‘ziga yarasha m ash aq q atlari bor. 
M o d d iy yoki o kzga m a n fa a t tufayli oila q u rish n in g oqibatlari 
m a ’lu m . S te re o tip b o ky ic h a m i? U n d a e h tiro s , j o ‘sh q in lik
y e tish m a y a p tik u ? Y oshlik g ku ru ri, j o kshqinlik b u n i qabul qila 
o lm a y d i.
B u n d a y savollarga, b u n d a y o ‘ylarga jav o b n i b u g u n y osh ­
la r n in g m a k ta b , litsey , k o lle j p a rta la rid a o ktirg a n v aq tid a.

---

b erish n in g aybi y o ‘q. C h u n k i S izn in g oila q u ris h in g iz g a hali bir 
n e c h a yil bor. Shu fu rsatn i bo y b e rm a sd an y a x sh ila b o'ylab, 
fik r-m u s h o h a d a y u ritib o lis h in g iz m u m k in . 
L e k in yo dd a 
saqlangki: bu m asalalarni o ila qu rib boM ingandan k eyin o ‘yla- 
g a n d a n ko‘ra h o zir yaxshilab o ‘ylab, eng m a q b u l b ir fikrga ke- 
lib oigan m a ’qul. C h u n k i b u m asalalar va b u savollam in g
y ech im i m aktabda o ‘tilad ig a n b o sh q a fan la r b o y ic h a beriladi- 
g an to pshiriq, vazifa, m asalalarn in g y e c h im in i to p is h d a n ham
m az m u n , ham m o hiy at, h a m k o ‘lam jih a td a n k e sk in farq qila- 
di. Bu fanlardan berilgan ju m b o q la rn i y e c h ish y o k i yech a ol- 
m asligingiz Sizning h a y o tin g iz d a va ta q d irin g iz d a u n c h a lik hal 
qiluvchi rol o'y nam aslig i m u m k in , lekin o ‘z in g iz n in g boMajak 
oilangizga oid m u am m o la rn i h o zird an t o ‘g ri h a l e tib borishga 
o ‘rganishingiz va ularn in g en g m aqbul ja v o b la rin i topishingiz 
kelgusida o 'zin g iz n in g va yaq in larin g izn in g ta q d ir in i hal qili- 
nishid a m uhim ah am iy atg a ega. Bu b o rad a b e fa rq lik , b e e ’tibor- 
lik, tavakkalchilik bilan yoM tutish g a h ech k im n in g h aqq i y o lq. 
Bu m asala nafaqat Siz u c h u n shaxsiy a h a m iy a tg a ega boMgan, 
balki jam iy a t, dav lat, xalq, m illat a h a m iy a tig a eg a boMgan 
m asaladir. Siz bu m asalani o 'z in g iz u c h u n m u v affaq iy atli hal 
e tib , m ustah kam oila q u rish b ila n birga b u tu n b o s h li yaxlit o r- 
g an izm -jam iy atn in g sog‘lom b ir hujayrasini y a ra tg a n boMasiz.
Sizlarga ham oila q u rish d a , alb a tta , se v ib -sev ilib oila qu- 
rishingizni tilab q o lam iz, negaki faqat sevgi tu fa y lig in a inson 
o 'z ig a a to etilgan en g oliy, insoniy z a v q -s h a v q la rd a n b a h ra - 
m an d boMishi m u m k in . O ilav iy hayotdagi z a v q -s h a v q la r esa 
o ‘z - o ‘zid an, glo yibdan berilm ayd i. B uning u c h u n kurashish, 
in tilis h , sevgining « q a h ra to n q ish u » , « ja z ira m a y o zlariga» , 
azo b -u q u b a tla rig a b ard o sh b erish , u n in g sin o v la rid a n m uvaf­
faqiyatli o ktish va u ni b erilg an u m rn in g o x irig a c h a parvarish 
qilib , saqlab qolishga va u m rn in g y a k u n id a u n i farzan d larg a, 
kelajak avlodga eng m u q ad d a s m eros qilib q o ld iris h g a harakat 
qilish kerak. H a r b ir o d am u xo h o n a b o ‘lsin , x o h o ta boMsin, 
o ‘z farzandlariga u larn in g o tasin i, o n a sin i s e v is h d a n -d a o r- 
tiq ro q m eros q o ld ira o lm ay d i. F a rza n d larin g iz g a q a n d a y m eros 
q o ld irish n i h o zird a n o q , hali o ‘zingiz farz a n d e k a n lik v aqtin giz- 
d a n o q , q a t’iy o ‘ylab oling.

---

6 .4 . N IK O H G A C H A T A N IS H IS H S H A R T L A R I 
VA M U D D A T L A R I
N ik o h o ld i om illari klassifikatsiyasida qayd e tib o ‘tilgan 
o m illa rd a n y a n a biri yo sh larn i oila q urgunlariga q a d a r b ir-b ir- 
larini q a n c h a vaqt bilganliklari, u lar q an d ay sh aro itlar va sh a rt- 
larga к о ra ta n ish ib oila q u rish larid ir. Bu o m illar nikoh m us- 
ta h k a m lig ig a q an d ay ta ’sir k o ‘rsatishi m um kin.
A lb a tta , o ila q urish d an o ld in boMajak e r-x o tin la r b ir-b irla- 
rini m a ’lu m b ir m u d d at b o ‘lajak e r yoki xotin sifatida bilib 
y u rsa la r, b ir-b irla rin in g shax siy xususiyatlari, individual sifat- 
lari, q iz iq is h la ri, d u n y o q a ra sh lari, shaxsiy y o ‘nalganIiklari h aq i- 
d a a d e k v a tro q ta s a w u r va m a ’Ium otlarga ega b o ‘lsalar, bu 
t a s a w u r v a m a ’lu m o tla r ularga birgalikdagi h ay o tlarid a b ir-b ir- 
larin i tu s h u n ib , b ir-b irlarig a m o slashib ketishlariga yo rd am
berish i m u m k in .
H o z irg i yoshlarim izg a ju d a yaxshi m a ’lum ki, oila kodeksiga 
b in o a n n ik o h d a n o ‘tish u c h u n ariza berg anlaridan s o ‘ng b ir oy 
( a n iq r o g ‘i 33 k u n ) m u h la t b e rilad i. M a b o d o , sh u fu rsat 
m o b a y n id a u la r o ‘z n iy a tla rid a n q ay tib q olgudek b o ‘lsalar, 
u larn in g ta la b i q o n d irilib , k o ‘z d a tu tilg an d ek , nikoh qayd q ilin - 
m aydi. H e c h b ir yashirad ig an joy i y o ‘qki, respublikam izda is- 
tiq o m a t q ila y o tg a n y o shlarnin g ham m asi ham n ik o h d an o ‘tish - 
ga o id m a v ju d q o n u n -q o id a la rd a n yetarli darajada x ab ard o r 
e m a sla r v a a y rim h u d u d lard a h a m m a vaqt ham bu qoidalarg a 
a m a l q ilin a v e r m a y d i. L ek in y o sh la rim iz a y n iq sa , S iz — 
o ‘q u v ch i y o sh larim izg a n ik o h -o ila m u n o sab atlarin in g q o n u n iy
jih a tla rid a n h a m x ab ard o r b o ‘lib q o ‘yish foydadan holi em as.
X o ‘sh , sh u fuqarolik h o la tin i qayd etish boMimlari to m o n id a n
b erilg an 33 k u n m u h lat y o sh la rim iz n in g b ir-b irlarin i m u m k in . 
q a d a r b ilib o lish lari u c h u n y etarlim i? B o la ja k e r-x o tin la r b ir-b ir­
larini t o ‘la bilib olishlari u c h u n q a n c h a vaqt kerak?
Bu y e rd a g a p b iro r-b ir b u y u m n i, tcxnika yoki k o m pyutern i 
em as, o d a m n i bilish h aq id a ketay ap ti. Psixologlarning t a ’kid- 
lash ic h a, o d a m bu eng m u ra k k a b bilish obyektidir. U n i hech 
q a c h o n va h e c h kim m u tlaq va batafsil bila olm aydi. C h u n k i u 
h a r k u n i riv o jla n ish d a , sh a k lla n ish d a , o ‘sishda, o ‘zg arishda 
b o Igan m u ra k k a b b io lo g ik , fizio lo g ik , psixologik, ijtim o iy 
p sixologik, ijtim o iy ja ra y o n la r, h o latlar, xususiyatlar m ajm uini 
о zid a m u ja ssam la sh tirg a n eng oliy va shu bilan birga e n g m u -

---

rakkab m avjudotdir. 
U n ing sir-sin o a tla ri k o in o t sir-asro rlari- 
d a n o rtiq b o ‘lsa o rtiq k i, aslo kam e m a s. 
S h u n in g u c h u n bir 
yil, o ‘n yil birga o kq ig an yoki b o lalik d an b irg a o ‘sgan b iro n -b ir 
o ‘rto g ‘ingizning xu lq id a, x a tti-h a ra k a tid a k u z a tila d ig an ayrim
h o la tla r h o zirgach a h a m Sizni h ay ro n q o ld iris h i yoki o d a m la r 
b ir u m r birga y ash ab b ir-b irlarid a k u tilm a g a n h o la tla rn i, xulq- 
a tv o r ifodalanishini k o ‘rishi m um kin.
B u la rd a n k o ‘rin ib tu rib d ik i, o d a m n i t o ‘l a - t o ‘kis bilib 
b o'lm ay d i. Lekin b irga tu rm u sh q u rib , y axsh i yashab ketish 
u c h u n iozim b o 'lg a n m in im u m b ilim larg a eg a b o ‘lish u ch u n
boMajak tu rm u sh o ‘rto q lar b ir-b irlarin i q a n c h a vaqt bilishlari 
kerak? K o‘p ch ilik d a «qanch a k o ‘p b o ‘lsa s h u n c h a yaxshi-da», 
d egan javob xayolga kelishi m u m k in . H a q iq a ta n h a m , n ik o h- 
g ach a tanishish m u d d atin in g qisqaligi — m aq sad g a m uvofiq 
em as. Bizning o ‘tk azg an tad q iq o tla rim iz o ila q u rg u n g a q a d a r 
bir-b irlarin i b ir oy va u n d an kam vaqt b ilg an e r-x o tin la r m iq- 
dori ajrashib ketgan e r-x o tin la r o rasid a k o ‘p c h ilik n i tashkil qi- 
lishini ko‘rsatdi. S hu n in g d ek , b ir-b irla rin i o ila q urg un ga q a d a r 
5 _ 1 0 yil va u n d a n k o ‘p vaqt bilishlari h a m b o 'la ja k e r-x o tin - 
larga bir-birlariga nisb atan hissiylikning o ‘tm a sla sh ib qolishiga 
olib kelishi h am m u m k in ekan.
Psixologik ad ab iy o tlard a b o la ja k e r - x o tin sifatida b ir-b ir- 
larini yarim yildan b ir yilgacha bilishlik m u d d a ti eng m aqbul 
m u d d at d eb k o ‘rsatiladi. Bu vaqtda y ig it-q iz la r b ir-b irlari h a q i- 
d a nisbatan bilish m u m k in b o ‘lgan b ilim la r, m a ’lu m o tla r m in i- 
m um iga ega boMishga ulgurishlari m u m k in . A lb a tta bu vaqtni 
h am ideal vaqt d eb hisoblab b o ‘lm ay d i. Bu y erda m u h im i 
y o sh lar bir-b irlarin i q and ay jad allik d a, q a n d a y m aq sad d a, q a n ­
day vosita, usullar yo rd am id a va q a n d a y « k o kz» bilan o ‘rga- 
nishligidadir.
M a’lum ki sevishganlar nafaqat b ir-b irla rig a , h a tto olam ga 
h am «rangin k o ‘zgu» orqali qaraydilir. S ev ik lisin in g h a tto k a m - 
chiliklari, n u q so n larin i ham fazilat d e b q a b u l q ilad ilar. T o ‘y d an
keyin esa h a tto ay rim fazilatlar h am k a m c h ilik d e k ko ‘rin adi. 
Shu n ing u c h u n yoshlarim iz b ir-b irlarig a (a y n iq sa , kam ch ilik - 
lariga) to ‘ydan o ld in ikkala k o ‘zlari b ila n , t o ‘yd an keyin esa 
yarim ta k o ‘z bilan qarashlari lozim . Y a ’ni t o ‘yd an oldin b ir- 
birlarini yaxshilab, sinchiklab o ‘rg an ish g a va t o ‘ydan keyin 
ayrim kam chiliklariga ham e ’tib o r b e rm a slik k a o d atlan ish lari 
lozim .

---

6 .5 . B O ‘L A JA K E R -X O T IN L A R N IN G T A N IS H IS H S H A R T L A R I
N ik o h o ld i o m illa rin in g x arak terlilaridan yana biri yosh- 
larning ta n is h is h sh artlarid ir. U lar h a m o ‘z navbatida tu rli-tu - 
m an likk a ega. K im d ir o ‘qish, ish jo y id a , k im d ir o ‘zi, k im d ir 
b iro r-b ir o ‘rto g ‘i, d u g o n asi, q a rin d o sh i, k im d ir sovch ilar yor- 
d am id a, k im d ir k o 'c h a d a , ja m o a tc h ilik jo y larid a, tra n sp o rtd a , 
turli m a ro s im la r, t o ‘ylar, kechalar, o ‘tirish lar va hokazo sh a rt- 
sh a ro itla rg a k o ‘ra tan ish ish lari m u m k in . A lbatta, b u la rn in g
h a m m a sid a sh u y o sh larn in g individual xususiyatlari, m a ’naviy- 
axloqiy jih a tla ri, m ad an iy ati, tarbiyasi, shu yoshlar yashagan 
h u d u d , u n d a g i m illiy u rf-o d atlar, a n ’a n a la r, etnik xususiyatlar 
m u h im a h a m iy a tg a egadir.
0 ‘zbek o ila sin in g etn ik xususiy atlarid an kelib c h iq q an h o l- 
da yosh o ila n in g y u zag a kelish shartlari o rasid a keng tarq a lg a n - 
larid an b iri s o v c h ilik tufayli o ila la rn in g yuzaga kelish id ir. 
C h u n k i b iz d a dey arli b arch a o ilalarn ing yuzaga kelishi yigit 
to m o n id a n k e lin n ik ig a so v c h ila r b o rish i bilan b o s h la n a d i. 
B unda y o sh la r b ir-b irla rin i o ld in d an bilishlari, sevishlari, s h u n - 
chaki u c h ra s h ib qo lish i yoki sov ch ilar orqali qidirib kelin to - 
p ish id a n q a t ’i n a z a r a lb a tta , k e lin n ik ig a so v c h ila r b o rish i 
n ik o h n in g y u zag a kelishidagi etn ik sh a rt, rasm -ru su m , urf- 
o d a tla rd a n b iri h iso b lan ad i. B ularning b archasini n iko h m us- 
tah k am lig id a o ‘zig a xos o ‘rni bor.
A gar y o s h la r o ‘zlari sovchilar y o rd am isiz bir-birlari bilan 
tan ish g an , b ir-b irla rin i topishgan b o ‘lsalar, b u n d a u lar birin ch i 
n avbatda, ta n la g a n o d a m in in g o ‘z la rin in g k o'ng liga, didiga, 
idealiga m o s k elish i yoki kelm asligiga e ’tib o r beradilar. Bu a l­
b a tta , kelgusi h a y o t u ch u n m uh im aham iyatg a ega b o 'lg an
o m illa r h iso b la n a d i. Lekin bu o ‘rin d a h am m a yoshlarim iz ham
0
‘zlariga va b o i a j a k tu rm u sh o 'r to g lg a adekvat bah o b era ol- 
m aslik lari, o ‘z « ten g i» n i to p is h d a a d a sh is h la ri, bu b o ra d a
ularn in g «yoshligi» hayotiy tajrib alarin in g yetishm asligi kabilar 
ularga xalaq it b e rish i ham m um kin. A gar ular sog‘lom fikrlay 
o la d ig a n , y u q o r id a ay tib o ‘tg a n im iz d e k , oilaviy h a y o tg a 
psix o log ik y e tu k b o ‘lsalar, u la rn in g xato g a y o ‘l q o ‘y ish i, 
adashishi e h tim o lla ri kam b o la d i. A gar sh o sh m a-sh o sh arlik
qilsalar, « yetti o ‘lc h a b bir kesm asalar» sh ak -sh ub hasiz o m a d - 
sizlikka u c h ra s h la ri m um kin.
U m u m a n o ‘zlarig a ju ft ta n la s h d a psixologik yetu k lik k a

---

asoslangan h o ld a , yetuk nigoh b ila n va m a s ’uliyat b ila n y o n -
dosh ib o ‘zlari m ustaqil ravishda ju ft ta n la sh i y o sh lard a k e y in - 
chalik o ‘z qaro rlari uchun m as’u liy a tlilik n i his qilish, o ‘z o ila si 
m u stah kam ligi u c h u n kurashish, h a tti-h a ra k a t q ilish n i, u n in g
m uvafTaqiyati u c h u n ja v o b g a rlik n i o ‘z z im m a sig a o lis h n i 
t a ’m in layd i. Y osh larim izni q a ro r la r in in g y etukligi, q a t'iy lig i 
ulardagi oilaviy hayot uch u n , o ‘z o ila si u c h u n m as’u liy a tlilik , 
jav o b g arlik ning yuqori b o iis h i hissi h a m oila m u sta h k a m lig in i 
ta ’m in lov chi m u h im om ildir.
X alq im izn in g etn ik xususiyatlariga xos b o 'lg an n ik o h n in g
yuzaga kelish shartlaridan biri — so v ch ilik d ir. S ovchilik h a m
a z al-a z a ld a n shakllanib kelgan m illiy q a d riy a tla rim iz d a n b irid ir. 
U n in g h a m o ‘ziga yarash a ta la b la r i, s h a rtla ri, m a s ’u liy a ti 
m avjud. Sovchilikka borilganda so v c h ila r b o ‘lajak e r- x o tin la r , 
q u d alarn i h a r to m o n lam a o ‘rg an ib , u la m in g bir-b irlarig a q a y
d a ra jad a m o s kelishlik jih a tla rin i p u x ta o 'rg a n ib c h iq is h g a
h arakat q ilad ilar. Sovchilikda s u rish tirish orq ali b o ia ja k k e lin - 
kuyov, u n ing oilasi, avlodi h a q id a h a r to m o n la m a m a 'lu m o tla r
olishga h a ra k a t qilinadi. U m u m a n so v ch ilik n in g m illiy, e tn ik , 
a n ’anaviy am allariga, talablariga rio y a qilish ham n ikoh m u s - 
ta h k a m lig in in g m u h im s h a r tla r id a n h iso b la n a d i. S h u n in g
u ch u n h am sovchilik m asalalariga o ‘tm is h d a k atta e ’tib o r b e ril- 
gan va so vchilikka eng tajrib ali, m u lo h a z a k o r, oqil o d a m la r
tan lang an .
Biroq hozirgi vaqtda sovchilik tala b la rig a am al q ilm a slik , 
uni q o ‘pol b u zish hollari h am t e z - te z u c h ra b tu rib d i. H o z irg i 
vaqtda so vchilikka borilar e k a n , ta n la n a ja k kelinning, b o ‘la ja k
q ay n o n a yoki sovchi b o ‘lib b o rg an o d a m n in g didiga q a y d a r a ­
jad a m os tu sh ish i, uning o ta -o n a s i, h a r ikkala oilan in g m o d d iy
ijtim oiy h o la ti, m avqeyi kabilarga k o ‘p ro q e ’tib o r b erilib , b u
jara y o n la rn in g bosh sababchilari, b o 'la ja k kelin va k u y o v n in g
m an faatlari, u lam in g bir-b irlarig a m o s kelishi yoki kelm aslig i 
jih a tla ri u n u tilib q o ‘yayotganlik h o lla rin i h am k u z a tis h im iz
m um kin. B und ay vaziyatlarda s h u b h a siz k i, y o sh lam in g o ‘z la r i-
ni oilaviy h ay o tlari haqidagi m a sa la la rin i hal etishdagi is h ti-
roklari, u larn in g fikri, bunga n isb a ta n m u n o sab atlari h iso b g a
olin m ay qolishi m um kin. Bu esa u larg a qurilajak oila m u s ta h ­
kam ligi, u n in g m anfaati u c h u n m a s ’u liyatlilik, javobgarlik h is -
larining shakllanm asligiga, oilaviy h a y o td a q iy in c h ilik , m u -
rakkablik, tu rli t o ‘siqlarga (u la rn in g b o ‘lishi m u q arrar) d u c h

---

kelib q o lin g a n d a , ja v o b g a rlik n i sovchilar, b u oilan in g yuzaga 
kelish m asalasini «hal qilgan» boshqa b ir o d a m zim m asiga yuk- 
lash, u ni ayblash h o lla rin i yuzaga keltirishi m u m k in . Bu kabi 
h o la tla r sh u b h a siz , y o s h o ila m u sta h k a m lig ig a jid d iy xavf 
tu g ‘diradi.
6 .6 . O IL A V IY H A Y O T H A Q ID A G I T A S A W U R L A R
O ila m u sta h k a m lig ig a hal qiluvchi ta ’sir etu v ch i nikoh oldi 
o m illa rid a n y ana biri — yoshlarning o ‘z oilaviy hayoti haqidagi 
tasavvurlaridir. U la rn in g q an ch alik reallikka y a q in boMishi, shu 
o ila m u sta h k a m lig in in g b o sh garovi hiso b lan adi. Afsuski, h am - 
m a
v a q t 
h a m
y o s h la rim iz n in g
o ilav iy
h a y o t 
haqid agi 
ta s a w u rla ri reallikka m o s kelaverm aydi, balki u aksariyat h ol- 
lard a reallikd an tu b d a n farq qiladi.
H in d a fs o n a la r id a n b irid a y o s h la rn in g o ilav iy hay ot 
haqidagi ta s a w u rla ri v a u larn in g reallikka nisb atin i qiyoslashga 
m o s keladigan ajo y ib b ir rivoyat mavjud.
R ivoyatda a y tilis h ic h a , tu g ‘ilganidan k o ‘zi ojiz boMgan to ‘rt 
n a fa r ko ‘rga 
« Q a rsh in g la rd a fil tu rib d i, sizlar uni u m u m an
k o ‘rm ag an sizlar, lek in u n i borib ushlab, paypaslab o ‘rganib 
c h iq in g la rd a , s o ‘n g fil 
q a n d a y m ax lu q e k a n lig in i aytib 
beringlar», — d e y ilg a n . K o ‘rlar borib filni « o ‘rganib» qaytish- 
g a n la rid a n so ‘ng u la rd a n fil qanday hayvon ekanligi so‘ralgan- 
d a , u lard an biri: «F il — badani d a g 'a l, d arax tg a o ‘xshagan 
hayvon» — d e b d i, ik k in c h isi uni inkor etib: «Yo‘q, fil yerdek 
y u m alo q , o d a m n in g q u lo c h i yetm aydigan b ir hayvon» — d e b ­
di. U ch in ch isi esa, u la rn i ikkovlarini ham in k o r qilib: «Fil ichi 
tesh ik uzu n , y o ‘g ‘o n ic h a k k a o ‘xshaydigan hayvon» — debdi. 
T o ‘rtin ch isi esa: « F il yoyiq yapaloq k atta bargga o ‘xshagan 
hayvon» — d e b ja v o b b erg an ekanlar va u larn in g h a r biri o ‘z 
fikrini m a ’q u lla y m a n , o ‘tk azam an deb b ir-b irlari bilan jan ja l- 
lashib qolgan e k a n la r. C h u n k i ularning biri filning oyog‘iga, 
ikk in ch isi — q o m ig a , 
uchinchisi — xartu m ig a va to ‘rtin - 
chisi — q u log‘iga t o ‘g kri kelib qolib o ‘zlarin in g im koniyatlari 
d o ira sid a filni ta sa v v u r qilgan ekanlar. X uddi sh u to ‘rtta k o ‘zi 
o jiz d e k y o sh la rim iz h a m oilaviy hayo tni b u tu n borlig ‘icha, 
t o ‘la, yaxlit ta s a w u r q ila olm aydilar, b u n in g im k o n i h am y o ‘q. 
O q ib a td a oilaviy h a y o t h a q id a turli ta s a w u rla rg a ega b o ‘lgan 
y o shlarim iz oila q u rg u d e k b o'lsalar, o ‘z ta s a w u rla rin i reallikka

---

ay lan tirish , y a ’ni juftiga h a m s h u n d a y ekanligini u q tiris h g a
h a ra k a t qiladilar. Va ular h a m y u q o rid ag i ko ‘zi o jiz la rd e k h a r 
biri «o‘zic h a haq» b o ‘la tu rib , b ir-b irla ri bilan ja n ja lla sh ib , ke- 
lisha o lm ay qolishlari m um kin.
Esini tan ig a n d an boshlab e rta k la r ruh ida, b a d iiy film la r, 
ro m a n la r, afso n a, rivoyatlar ru h id a tarb iyalangan y o s h la rim iz d a
h a m m a vaqt h am oilaviy h a y o t h a q id a t o ‘g ‘ri ta s a w u r la r sh a k l- 
lanaverishi m u m k in em as. O m m av iy axborot v o sitalari o rq a li, 
te le k o ‘rsatuvlar, rad io e sh ittirish la r o rq ali yoshlarni o ilaviy h a - 
yotga tay y o rlash borasida b e rilay o tg a n m ate ria lla rd a , oilaviy 
hay o tn i b ir yo qlam a, faqat ijobiy to m o n d a n ta lq in q ilish h o lla ri 
ham k o ‘p kuzatiladi. Bu kabi h o la tla r ham y o sh la rd a o ilav iy
h ayo t haqidagi tasavvurlarning n o to ‘g lri sh ak llanishiga sab ab
b o ‘lishi m u m k in .
K o‘p c h ilik yoshlarim iz, a y n iq s a m uvaffaqiyatli o ila la rd a
tarb iya to p g an yoshlar, oila q u rish arafasid a b o ‘lar e k a n la r a k - 
sariyat h o lla rd a o ‘zlarining b o ‘lajak oilaviy h ay otlari u c h u n o ‘z 
o ta -o n a si oilasini ideal qilib o lad ila r. C h u n k i u la r sh u o ila d a
ta rb iy a la n a r e k a n la r, « e sla rin i ta n ig a n la rid a n b u y o n » o t a -
o n a sin in g nizolashib to rtis h g a n la rin i, b ir-b irla rin i h u rm a ts iz
qilg anlarini eslay olm aydilar. B u n d a y o ilalarda o ta - o n a la r h a m
o ‘z la rin in g o ‘zaro m u n o sa b a tla rid a g i noxush jih a tla rin i fa r- 
z a n d la rig a se zd irm aslik k a h a r a k a t q ila d ila r. Y o k i u la r n in g
o ‘zaro m u n o sab atlarid a r o ‘y b erish i m um kin b o ‘lgan n izo li 
d a m la r, b ir-b irlarig a m oslashish ja ra y o n la ri n ik o h n in g b o sh id a , 
hali farzan d lari dunyoga k e lm a sla rid a n oldin b o l i b o ‘tib k e t- 
gan. B olalar esa ular tu rm u s h in in g faqat yaxshi, tin c h - to tu v , 
a h il-in o q lik , bir-birlariga n isb a ta n m e h r-o q ib a tli, ib ratli j ih a t-
larid an g in a xabardor boMadilar. S h u n d a y oila q u rish n i ta s a w u r
qilgan y oshlarim iz, oila q u rg a n la rid a n so ‘ng o ‘zlari k u tg a n d e k
tu rm u sh k ec h ira olm asalar, n ik o h n in g dastlabki e n g n o z ik , 
m u rak k ab , qiyin, yangi ijtim oiy vaziy atlar, sh a ro itla r, b ir-b ir- 
lariga m oslashish jara y o n la rid a yuzaga kelgan q iy in c h ilik la r, 
t o ‘siqlar, m u am m o la r o ld id a e sa n k ira b qolib, o ila q u ris h d a
«adashganliklari»dan nolib q o lish lari m um kin.
S h u n in g u c h u n ham y o sh la rn i oilaviy hayotga ta y y o rla s h d a
oilaviy h a y o t, er-x otin m u n o sa b a tla rin i faqat b ir y o q la m a va 
faqat yaxshi to m o n d an g in a k o ‘rsatav erish h am m aq sa d g a m u - 
vofiq e m a s. U n i im kon q a d a r b u tu n b o rlig ic h a : b a la n d -
p a s ti-y u s h ir in -a c h c h ig ‘i, r o h a t- f a r o g ‘a ti-y u a z o b - u q u b a ti,

---

q o r o n g ki k e c h a la ri-y u y o r u g k k u n d u z la ri b ila n k o ‘rsatg an 
m a ’qul. S hu n d ag in a y o sh la rim iz d a oiiaviy h a y o t haq id a nis- 
b a ta n ad ekv atroq tasa v v u r shakllanishi m um kin.
Bu b o rad a oiladagi k a tta yoshli oqil kishilar yoshlarga h ay ot- 
d a k o ‘p rik b o ‘lm o g ‘i, u la rn in g bosib o ‘tgan k o kp qirrali hayot y o ‘li 
farz a n d la rig a saboq b o ‘lishi kerak. U lar y o sh larim izn i m ustaqil, 
y e tu k b ir shaxs s ifa tid a q a b u l qilib, oiiaviy h a y o tn in g p a st- 
b a la n d la r i h a q id a t o ‘l a - t o ‘kis m a ’lu m o tla r b e rish i m aq sad g a 
m u v o fiq d ir. Toki y o sh la rim iz n in g oiiaviy h ay o tlari poydevoriga 
q o ‘y ay o tg a n ilk g kish tlari t o ‘g ‘ri va m ustahk am q o ‘yi!sin.
Bilimlarni tekshirish uchun savollar:
1. N ik o h o ld i o m illa r i d e y ilg a n d a n im a n i tu s h u n a s iz ?
2. N ik o h g a , o iia v iy h a y o tg a y e tu k lik n im a ? U n i q a n d a y jih a tla ri 
f a r q la n a d i?
3 . N ik o h y o sh i n im a ? U q a n d a y b e lg ila n a d i?
4 . N ik o h m o tiv la ri n im a ? U n in g q a n d a y tu rla ri f a r q la n a d i?
5 . N ik o h g a c h a ta n is h is h s h a rtla ri va m u d d a tin in g n ik o h m u s- 
ta h k a m lig ig a q a n d a y t a ’siri b o r?
6 . B o i a j a k e r - x o t i n n i n g ta n is h is h s h a rtla r i v a u la rn in g n ik o h
m u s ta h k a m lig id a g i a h a m iy a ti n im a la rd a n ib o ra t?
7 . Y o s h la m in g o iia v iy h a y o t h aq id ag i ta s a v v u rla ri n ik o h m u s- 
ta h k a m lig ig a q a n d a y t a ’s ir q ila d i?
H ik m a tlar xazinasidan: 
I. 
Inson pokiza bo'lm og'i lozim
B ir kun H azrat U m a r (R .A .)n ing huzuriga b ir xotin keldi 
va q o ‘li bilan ko krsatib:
— Yo A m ira l-M o ‘m inin! Bu kishi m ening erim b o ‘ladilar. 
U b ila n q urg an tu rm u s h im iz n i o ‘ylab k o ‘rdim . U ch oydirki, 
b u la r b ila n totuv y ash ash u c h u n k o ‘p h arak at qildim . A m m o 
e rim d a b u n g a rag ‘b a t k o krm ad im . U ch oy d av o m id a bir-b iri- 
m iz n i tu sh u n a o lm aslig im izg a aqlim yetdi. Biz ajrasham iz, — 
d e d i.
— 
H a z ra t 
U m a r
(R .A ) q a rsh isid a
in d a m a y tu rg a n
o d a m d a n so kradi:
— X otin in gga n im a d e y sa n , — dedi.
U od am :

---

— Y o A m iral M o‘m inin! M e n in g h ech q a n d a y sh ik o y a tim
y o ‘q. M en ajralishni ista m a y m a n , — dedi.
— H a z rat U m a r ahv o lni yaxshi tu sh u n d i. U o d a m n in g
kiyinishi yaxshi em as, g ‘alati e d i. H a /r a t U m a r u x o tin g a :
— H o z ir uyingga k etg in d a , b iro zd an keyin k e la sa n . Biz 
ering b ilan suhbatlashib o lam iz , — dedi.
H a z rat U m a r ( R A .) ul o d a m n i h a m m o m d a y u v in tirib , 
u qalab, to za kiyim iar kiygizishni, chiroyli k o ‘rin ish g a k e ltirish - 
ni bu yu rd i. Ul od am n i p o k iza b ir holga k eltirdilar. P ic h a vaqt 
o ‘tg ach , xotini keldi. Erini b a s h a n g kiyim larda, c h iro y li b o l i b
ketg anini k o ‘rgan ayol b e ix tiy o r q u vonib ketdi. H a z ra t U m a r 
( R A ) :
— X o n im , m an a erin g iz. E n d i x u s h c h a q c h a q , su y u n ib
uyingizga b oring, — dedi.
X o tin e rin in g q o lid a n u s h la b , «yuring k e ta m iz » , dedi. 
Xalifa H azrat U m a r (R .A .)ga u la r rah m at aytib, u y larig a k etd i- 
lar.
M o ‘m in larn in g Xalifasi H a z ra t U m a r (R .A .) u y e rd a h o z ir 
b o 'lganlarga:
— S izlar oilalaringizning (ay o llarin g izn in g ) y axshi va p o ­
kiza kiyinib, sizni kutib o lish larin i sevganingiz k a b i, u la r h am
sizni pokiza va yaxshi k iy in g an in g izd an zavq o la d ila r, sizlarni 
yasangan h old a k o krishni istay d ilar, — dedi.
Bu h ik oy atd an qanday x u lo sa ch iq arish m u m k in ?
Gapning tagid a gap...