O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti biznes moliyasi

Aksiyalarni sotib olish
Kompaniya aksiyadorlarga pul mablag‘larini o‘tkazish usullaridan biri aksiyalarni o‘z egalari tomonidan fond birjasi orqali yoki to‘g‘ridan- to‘g‘ri sotib olish sanaladi. Mohiyatan, bu kompaniya uchun hajmiga ko‘ra dividend to‘lovlari kabi umumiy ta‘sirga ega ekanligi bizga tushunarli bo‘lishi kerak. Aksiyadorlar uchun ta‘sir jiddiy farq qiladi va bu uning asosiy afzalligi sanaladi. Kompaniya aksiyalarining bir qismini yoki sotilayotgan barcha ulushni sotib olishni (yoki mos ravishda o‘ziga tegishli kompaniya aksiyalarini qisman yoki to‘liq sotish) xohlovchi aksiyadorlar o‘z xohishiga ko‘ra shunday qilishlari mumkin; bu o‘zini jalb qilmagan odamlar hech narsa qilishi kerak emas. Aksiyalarni sotib olish (share repurchases) kompaniyalarga dividendlarning kelgusi qiymati bo‘yicha hech qanday kutishlarni belgilamagan holda, muayyan yilda pul mablag‘larini sezilarli qayta taqsimlashni amalga oshirishga imkon beradi.
Kompaniyalar uchun eng keng tarqalgan echim - aksiyalarni sotib olish va ularni oddiy darajada dividendlar to‘lovi bilan bir vaqtning o‘zida cheklangan miqdordagi aksiyadorlar orasida qayta taqsimlashdir.

4. 
   
   Dividendlar: amaliy tajriba
   

Dividendlar darajasi
Muayyan dividend siyosati aksiyadorlar farovonligiga qanday ta‘sir etishidan qat‘i nazar, dalillar shundan dalolat beradiki, AQSHda 1872 yildan 2000 yillargacha bo‘lgan davrda dividendlar ulushi aksiyadorlar daromadining 52% ini tashkil qilgan; qolgan 48% aksiyalar kursidagi o‘sish natijasi bo‘lgan (Coggan, 2001). Keyinchalik daromaddagi dividendlar ulushi sezilarli darajada pasaydi. 1995-2000 yillar oralig‘ida u faqat 20% ni tashkil etgan. Buyuk Britaniyada kapital o‘sishidan daromadlar va dividendlar o‘rtasidagi nisbat sezilarli darajada farq qiladi deyish uchun asos yo‘q.
Benito va Yang (Benito and Young, 2003) 1974-1999 yillar
mobaynida Britaniya kompaniyalari tomonidan to‘langan dividendlar darajasini o‘rgangan. Ular 1995 yildan buyon kompaniyalar orasida dividendlarni to‘lamaslik tendentsiyasining ortganligi aniqlandi. Agar 1995 yilda kompaniyaning 14,3 foizi dividendlar to‘lamagan bo‘lsa, 1999 yilga kelib bu ko‘rsatkich 25,2 foizgacha o‘sdi. Dividendlar to‘lamaslikning yagona jiddiy sababi daromadlilik etarlicha emasligi bo‘lsa-da, dividendlar to‘lamaydigan kompaniyalar sonining joriy ortishi hech qachon dividend to‘lanmaydigan yangi, rivojlanib borayotgan kompaniyalar bilan bog‘liq. Bu MM nazariyasiga mutlaqo mos keladi: foydali investitsiyalash uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar dividend to‘lash uchun yo‘naltirilmaydi. Benito va Yang, shuningdek, so‘nggi yillarda dividendlarni kamaytirish tendentsiyasi o‘sib borayotganini qayd etdi. Boshqa tomondan, 1999 yilda eng ko‘p dividend to‘laganlarning savdo tushumida dividend to‘lovlarining solishtirma og‘irligi 1977 yildagi shunga o‘xshash “to‘lovchilar” guruhiga ko‘ra ikki barobar yuqori bo‘lgan.
Ushbu kuzatishlar so‘nggi yillarda dividend siyosati moslashuvchanligi kuchayib borayotganidan darak beradi: dividend to‘lamaydigan kompaniyalar soni oshib boryapti, dividend to‘layotgan kompaniyalarda esa to‘lovlar tobora ortib bormoqda. Bu MM pozitsiyasiga mos keladi.
Fama va French (Fama and French, 2001) AQSHda dividend to‘laydigan kompaniyalar ulushi 1978 yildagi 66,5% dan 1999 yilda 20,8% gacha kamayganini aniqlagan. Buyuk Britaniyada ham Benito va Yang bu qisqarish qisman fond bozori ishtirokchilari tuzilmasidagi o‘zgarishlar tufayli ekanligi bilan izohlanishini ta‘kidlashib, endi fond bozorida past rentabellikka ega, lekin o‘sish salohiyati yuqori yosh, uncha yirik bo‘lmagan kompaniyalarning qimmatli qog‘ozlari ko‘proq muomala qilayotganini aytishadi. Shuningdek, ular barcha kompaniyalarda dividend to‘lovlari umumiy qisqarishini aniqladilar.
De Anjelo, De Anjelo va Skinner (DeAngelo, DeAngelo and Skinner, 2004) ham AQSH ma‘lumotlariga asoslangan holda dividend to‘laydigan kompaniyalar soni kamayib borayotgani haqida Fama va French kuzatishlarini tasdiqlashdi. Shu bilan birga, ular barcha kompaniyalar tomonidan amalga oshirilgan dividend to‘lovlarining umumiy miqdori ko‘payganini ham aniqlashdi: yirik kompaniyalarning katta dividend to‘lovlari boshqa kompaniyalarda to‘lovlar yo‘qligi yoki past darajada ekanligini sezilarsiz darajaga keltirib qo‘ydi. Ushbu ikki tadqiqot Benito va Yangning Buyuk Britaniya bo‘yicha xulosalariga mos keladi, chunki dividend siyosatida har qachongidan ko‘ra ko‘proq moslashuvchanlik kuzatilmoqda.
Moslashuvchanlik kuchayishi haqida xulosalar Julio va Ikenberri (Julio and Ikenberry 2004) tomonidan olib borilgan tadqiqotda ham tasdiqlanadi. Tadqiqotchilar amerika kompaniyalarining 20-asrning oxiridagi dividend to‘lashga moyilligi 2000-yillarning boshlarida qarama-qarshi tomonga o‘zgarganligi haqida xulosa qilishdi. Bunday o‘zgarishni esa quyidagi omillar bilan tushuntirishadi:

• 
  
  Yosh va nisbatan kichik kompaniyalar (Benito va Yang, shuningdek, Fama va French tomonidan qayd qilingan, yuqoriga qarang) endilikda yirikroq va daromadliligi yuqoriroq kompaniyalarga aylangan, ularning investitsiyalash uchun kapitalga ehtiyoji kamaygan, shunga bog‘liq ravishda ularda bo‘sh pul mablag‘lari qolgan.
  
• 
  
  Kompaniyalar dividendlardan o‘z foydasi jiddiyligiga investorlarni ishontirish vositasi sifatida foydalanishadi, bu korporativ boshqaruv bilan bog‘liq janjallarga javob sanaladi (oldingi boblarda muhokama qilingan Enron ishiga o‘xshab).
  
• 
  
  Qo‘shma Shtatlarda dividendlarni soliqqa tortish ancha qulay sanaladi.