Филология. “Gezgenler” HÁm qaraqalpaq balalar ádebiyati kalibaeva Aynura Áwesbaevna

XXI Международная научно-практическая конференция «Actual priorities of modern science, education and practice», Париж, Франция.
Филология.

“GEZGENLER” HÁM QARAQALPAQ BALALAR ÁDEBIYATI

Kalibaeva Aynura Áwesbaevna
Ájiniyaz atındağı Nókis mámleketlik pedagogikalıq insitutı
Túrkiy tiller fakulteti qaraqalpaq tili ham ádebiyatı
tálim bağdarı 3-kurs studenti
Ózbekistan Respublikasi, Qaraqalpaqstan Respublikasi

Tayanısh sózler: balalar ádebiyatı, gezgenler, folklor, tariyx, jazba ádebiyat
Annotasiya: Bul maqalada qaraqalpaq balalar ádebiyatı hám onda Beknazar Ernazarovtıń “Gezgenler” romanınıń tutqan áhmiyeti haqqında sóz etiledi.
Qaraqalpaq balalar ádebiyatı óziniń uzaq ásirlik tariyxına iye. Ol búgingi kúnge deyin de rawajlanıwda. Biziń milliy balalar ádebiyatımızdıń ózgesheligi sonda, ol óz ishine qanshadan-qansha tariyxıy waqıyalardı, adam, jer-suw atamaların alıp, elege deyin kóp sırları ashılmay, túyinliginshe qalıp kiyatır.
Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxın úyrenetuǵın bolsaq, olardı tiykarınan folklorlıq shıǵarmalardan, kóbinese, balalar qosıqlarınan izertleymiz. Bir ǵana “Túlkishek” qosıǵında qanshadan qansha tariyxıy tulǵalar, waqıyalardıń atı tilsimli bolıp jatır.
...Túnde qayda barasań?
Mamannıń úyine baraman...
...Batıy xannıń nesi bar?
Ushar-ushar qusı bar...
Demek bul tariyxıy janr qaraqalpaq balalar ádebiyatınıń payda bolıwı hám rawajlanıwı jolında óziniń úlken tásirin tiygizgeni anıq.
Qaysı xalıqtıń bolmasın milliy ádebyatında balalarǵa arnalǵan dóretpeler baslı orındı iyeleydi. Balalıq dáwir — insaniyattıń eń qızıqlı, eń bir esten ketpes máwritlerin quraydı. Sol sebepten de hárqanday xalıqtıń milliy ádebiyatında balalar ómirine, balalıq shaqqa arnalǵan shıǵarmalar elewli orın tutadı hám kóplegen qálemkeshlerdiń ádebiyatqa keliw tariyxı balalar ádebiyatına iz salıw menen baslanǵan. Qaraqalpaq balalar ádebiyatınıń dóreliw tórkini eń aldı menen folklordan saǵa aladı. Folklordıń dóretiwshisi — xalıq. XX ásirdiń jigirmalanshı jıllarına kelip, balalarǵa arnalǵan xalıqlıq dóretpeler «balalar folklorı» degen atamaǵa iye boldı hám óz aldına úyrenile basladı. Jańa zaman qaraqalpaq balalar ádebiyatınıń qáliplesip, rawajlanıwı da usı waqıttaǵı milliy baspasózdıń payda bolıwı, balalarǵa arnalǵan dáslepki gazetanıń ashılıwı hám balalar ádebiyatına keń kewil bóline baslawı menen baylanıslı óziniń jańa dáwirin basladı. Usınıń nátiyjesinde qaraqalpaq jazba ádebiyatında S.Májitov, N.Dáwqaraev, J.Aymurzaev, Á.Shamuratov, S.Nurımbetovlar balalar ómirine baylanıslı óz keshirmelerin, eske túsiriwlerin hám dúrkim shıǵarmaların jazdı. XX ásirdiń ekinshi yarımına kelip, T.Jumamuratov, A.Bekimbetov, T.Seytjanov, M.Seytniyazov, X.Saparovlar, sonday-aq, olardıń baslaǵan jolın Ó.Xojaniyazov, J.Dilmuratov, S.Abbazov, U.Xojanazarov, Sh.Seyitov, A.Seytekov, Á.Seytjanov, T.Mátmuratov, K.Ernazarov, T.Jumabaev, A.Sultanov, M.Nızanovlar dawam etip, balalar dúnyasına baǵıshlap birqatar shıǵarmaların dóretti. Házirgi waqıtta bul tarawda Sh.Atamuratova, Z.Ishmanova, Y.Ájimov, B.Ernazarov, S.Embergenov, J.Óteniyazov, A.Ábdiev, Á.Qayıpov, S.Ámirlan hám t.b. da bir dúrkin shayır-jazıwshılar, háwesker jas dóretiwshiler belsene qálem terbep kiyatır. Álbette, búgingi qaraqalpaq balalar ádebiyatı óziniń ayqın rawajlanıw jolına túsken hám anıq baǵdarın belgilep alǵan óz aldına taraw. [1.Qaraqalpaq balalar ádebiyatınıń antologiyası. Nókis. Qaraqalpaqstan. 2018-jıl.4-bet]
Mıne usı tarawda kóp jıllardan berli ayanbay miynet islep kiyatırǵan jazıwshılarımızdan biri-bul Beknazar Ernazarov. 1954-jıl Taxtakópir rayonı «Qara oy» awılında tuwılǵan jazıwshı 1989-jıldan Ózbekstan Respublikası jurnalistler, 2001-jıldan Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamı aǵzası. B. Ernazarov respublikaǵa belgili jazıwshı, onıń qáleminen dórelgen «Aq qus», «Ministrdiń shoferi», «Mıń qızdıń ashıǵı», «Shek», «Tań atqanda», «Dáwir nápesi», «Salaqbaydıń múlikleri», «Puls izlegen bala», «Táǵdir talqısı», «Ólim aldındaǵı delbelik», «Muhabbattıń jası neshede», «Gezgenler», «Mistr Bin» «Kerek adam» hám basqa da kitaplarında bir neshe gúrrińler menen otızlaǵan povestleri jámlengen. Onıń shıǵarmalarınıń basım kópshiligi derlik balalarǵa arnalǵan. Ol qaraqalpaq balalar ádebiyatına birinshilerden bolıp ertek-povest, ertek- roman,roma-esse janrlarında shıǵarma jazǵan jazıwshı.
Onıń kamalak shólkeminiń sardarı haqqındaǵı «Sárdar» poeması da búgingi mektep oqıwshıları arasındaǵı ózin-ózi basqarıwdaǵı shólkem basshısınıń jumısları kórsetilip ótilgen.
«Qarlıǵash» jurnalında járiyalanǵan, kishi mektep jasındaǵı balalar ushın jazılǵan «Qıyalparaz» tórt kitaptan ibarat ertek romanında náresteniń úlkenlerge bolǵan mehri, quslar hám úy haywanları menen doslıǵın, tábiyatqa bolǵan unamlı qásiyetlerin kóriwge boladı.
Shıǵarmada balanıń qıyalı, átirapına bolǵan kóz qarası, háreketleri qızıqlı súwretlengen. Oqıwshı sheber jazılǵan shıǵarmadan zawıq alıw menen balalıq qıyalarǵa shúmip, kóz aldına qıyalparazdıń háreketlerin eriksiz keltirip, jańalıqqa erisiw hám jaqsılıqqa jetisiwge umtıladı.
«Puls izlegen bala», «Misitr Bin», «Salaqbaydıń múlikleri», «Belgisiz qalanıń balaları», «Men hám námálim álem» ertek-povestleri de qaraqalpaq balalar ádebiyatına qosılǵan úlken dóretiwshilik tabıs boladı. Al, «Edige» ertek-povestinde bolsa, qaraqalpaq xalıq dástanı Edigeniń tiykarında, dástan qaharmanıń toǵız jasqa shekemgi ómir jolı, sheberlik penen, oqıwshıǵa túsinikli hám qızıqlı etip jazılǵan bolsa, «Jiyrenshe sheshen» ertek-povesti jas kitap oqıwshılar oyınan shıǵa alǵan miynet bolıp tabıladı.
Kishkene Edigeniń hám Jiyrensheniń tapqırlıǵı, aqıllıǵı hám kúshliligi menen balalıǵı, sheber shólkemlestriwshiligi qálegen oqıwshını ádebiy qaharmanday bolıwǵa talpındıradı.
Bular qaraqalpaq ádebiyatında birinshi márte transkripciya dástúrinde jazılǵan shıǵarmalardan esaplanadı.
Qaraqalpaq balalar ádebiyatında birinshi bolıp áyyemgi dáwir balalar turmısın sáwlelendiretuǵın «Gezgenler» romanında materarxallıq dáwirdegi turmıs qızıqlı etip súwretlengen. Tas dáwrindegi waqıya jazıwshınıń ushqır fantaziyası arqalı ayırıqsha sheberlik penen sáwlelengen.
Beknazar Ernazarov aӯdarmashı sıpatında-qırǵız xalqınıń qaharmanlaq epos, tórt kitaptan ibarat «Manas» dástanınıń birinshi kitabın, nobel atındaǵı saylıqtıń laureatları francuz jazıwshısı Alfons Dods, angilchan jazıwshısı Jon Golsuorstıń hám ózbek shayırları-Yaqub Xojav, Allabergen Polat hám basqalardıń shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdardı.
Onıń, ásirese, “Gezgenler” atlı romanı qaraqalpaq balalar ádebiyatı ushın úlken jańalıq boldı. Sebebi, ele túrkiy ádebiyatta da, derlik dúnya ádebiyatında da tuwrıdan-tuwrı áyyemgi balalar turmısın súweretlegen roman jaratılmaǵan yáki siyrek gezlesedi. Roman sóz bası orına degen bólim menen qosqanda 72 bólimnen ibarat. Bul 72 bólim biri-biri menen shınjırlas. Bulay shınjırlasqan gúrrińlerden turıwshı iri prozalıq shıǵarmalar dóretiw dúnya ádebiyatında da, ózimizdiń ádebiyatta da kóp ushırasadı.
“Apamnıń izine erip azannan beri gezip kiyatırmız. Anam hám men jáne úsh inim bar. Bárimiz bes insanbız. Qayaqqa baratırǵanımızdı anam biletuǵın shıǵar da men bilmeymen. Molshılıqqa baramız degennen keyin soramastan izine erip kiyatırmız. Alıp júrgen aytarlıqtay júgimiz joq. Sıbay saltań júriwge de adam sharshaydı ma dep oylaytuǵın shıǵarsız. Ash qarınǵa tınımsız júriw sharshatadı eken. [2.B. Ernazarov. Gezgenler. Nókis. Qaraqalpaqstan. 2019-jıl.78-bet]
Shıǵarma usılay bas qaharmannıń ózin ózi tanıstırıwı menen baslanadı. Biraq ta shıǵarmada birde bir jerde adam atı atalmaydı. Hátte, birinshi betten bayanlanatuǵın shıǵarmanıń bas qaharmanınıń da atı berilmeydi.
Shıǵarmada áyyemgi dáwirdegi kóshpeli qáwimlerdiń jabayı turmısı sheberlik penen beriledi. Ele ottan paydalanıp bilmeytuǵın, gesirtke, jılanlardı da tiriley jey beretuǵın alǵashqı dúzim dáwirindegi, qáwimlik formadaǵı dúzimdi súwretleydi. Birese tábiyat apatshılıǵına duwshaker bolıp, birese jırtqısh haywanlardıń hújimine ushırap, óz qonısların tez-tez ózgertiwge májbúr bolǵan qáwimdegilerdiń turmısı ashınarlı. Qızıq tárepi, olar bul turmısqa kónligip ketken. Júdá nalınıw sezimleri de onsha kózge taslana bermeydi. Tiykarınan aqılǵa júginip jasaytuǵın, Homo Sapienske jetilisip úlgermegen, tiykarǵı maqseti aman qalıw bolǵan bul dúzim wákilleriniń turmısı shıǵarmada avtor tárepinen tábiyiy túrde bayanlanadı.
“Shoq tawıp alıw” dep atalǵan bóliminde adamzattıń alǵashqı ret ottan paydalanıp baslaǵan dáwirleri sóz etiledi. “Kún jarqırap turǵannan keyin jarqıldap shıǵıp atırǵan shashırandı jaqtılıqtı bayqamaǵan ekenmen. Bir waqıtları qattılaw urıp jiberdim be, ya naǵız ot shıǵatuǵın jerge tiydi me, jarq etken ushqın shıqtı. Qızıǵıp qaldım, qara ter bolıp ura basladım. Shoq jarq etip waqtı-waqtı shıǵıp atır. Tastıń urılıp atırǵan jerin qolım menen uslap kórip edim, ıssı eken”. Usılayınsha, áyyemgi adamlar ottan paydalana baslaydı.
“Jer silkingende” atlı bólimde bolsa tábiyattıń apatshılıǵına ushırap, búliniw epizodları beriledi. “Azanǵı tirishilikke órip baratırǵanda bir qıyamet qayım baslandı. Ne bolǵanın ańlamay qaldıq. Jer terbele basladı. Qaptaldaǵı biyik taw shoqqıları qulap astan-kesten boldı. Bizler shıǵıp úlgergen úńgir opırılıp qaldı. Túnde usı waqıya bolǵanda hámmemiz úńgirdiń astında qalıp ketetuǵınımızdı eslep júregimiz suwladı”-dep jazadı.
Juwmaqlap aytqanda, jazıwshı B. Ernazarovtıń “Gezgenler” romanı qaraqalpaq balalar ádebiyatında ayrıqsha orın iyeleytuǵın shıǵarmalardan biri esaplanadı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar
1. B. Ernazarov. Gezgenler. Nókis. Qaraqalpaqstan. 2019-jıl.
2. Qaraqalpaq balalar ádebiyatınıń antologiyası. Nókis. Qaraqalpaqstan. 2018-jıl.