Firdavs-shoh

 
Mifologik tushunchalar haqida 
Mifni turkiy xalqlar asotir deb ataydi. Miflarning turlari ko‘p. Uchta 
tushuncha bor yoki mif tushunchasi uchta sifatlashga ega: 

---

11 
1. Totemizm va totemistik miflar - ibtidoiy jamiyatda paydo bo‘lgan 
dinning alohida shakli bo‘lib, odamning ko‘pincha bir hayvon, o‘simlik, 
jonsiz narsa yoki tabiat hodisalari bilan aloqasi borligi haqidagi ishonch-
e’tiqodni anglatadi. Totem muqaddas hayvonga sig‘inish. Dunyodagi 
turli xalqlar qadim zamonlardan buyon turli hayvon, parrandalarni o‘z 
totemi deb bilganlar. Hindistonda sigir, O‘rta Osiyoda qaldirg‘och, qo‘y, 
ot, it, bo‘ri, ayiq, yo‘lbars, burgut, tuya, baliq, g‘oz, o‘rdak muqaddas 
hayvon hisoblanadi. Xorazmda xo‘roz, ruslarda ayiq, chexlarda - 
yo‘lbars, Avstraliyada - qarg‘a, kenguru, shvedlarda - ayiq ham shu 
jumladandir. 
O‘zbek folklorida bo‘ri totemiga oid afsonalar, ertaklar mavjud. 
«Cho‘loq bo‘ri», «bo‘ri qiz», «bo‘ri». Bo‘rini balo-ofatlardan saqlovchi, 
himoya qiluvchi, ezgulik yaratuvchi, qabila a’zolarining tug‘ishgan 
ajdodlari deb bilganlar. Demak, totem u yoki bu urug‘ning e’tiqod 
qo‘ygan himoyachisidir. Turk afsonalarida bo‘ri turk urug‘ining ajdodi 
sifatida namoyon bo‘ladi. Afsonada qadimgi turklar ona bo‘ridan va 
dushman tomonidan kirilgan urug ichida tirik qolgan 10 yoshli boladan 
tarqalgan. Bolani ona bo‘ri qo‘l-oyoqlari qirqilgan holda topib oladi, uni 
go‘sht berib boqadi. Keyin qoyalarning biriga kirib ketgan va u yerda 10 
ta bola tuqqan. 
Ularning har biri turk urug‘larining asoschilari bo‘lgan. Hatto 
Ashina ismli turk boshliq urug‘larning birida bo‘ri kallasi tasvirlangan 
bayroq bo‘lgan. Chunki Ashina mo‘g‘il tilida bo‘ri degan ma’noni 
anglatadi. Shuning uchun ibtidoiy kishilar, turkiy ajdodlarimiz og‘ir 
turmushini yaxshilashga intilganlarida bo‘riga sig‘inganlar. Bunda 
totemning vazifasi yangi tug‘ilgan bolani salomat saqlash, yaxshi hayot 
kechirish, chorvani ehtiyojlash, ekinlarni yovuz kuchlar ta’siridan 
saqlashdan iborat bo‘lgan. 
Qadimgi Baqtriyadagi Zariasp, Xorazmdagi Xazorasp singari 
geografik joy nomlari ot kultiga aloqador bo‘lgan urug‘nomlari bilan 
bog‘lanadi. O‘zbek xalq dostonlarida G‘irot, Boychibor, Jiyronqush, 
Majnunko‘k kabi epik ot obrazlarining g‘oyat katta o‘rin tutishi 
shundan. Faqat hayvonlargina emas, daraxtlar ham totem hisoblanadi: 
chinor, behi, tut daraxtlari. Shuningdek, o‘zbek urug‘larining ota-
bobolari avval quyosh, suv, olovga topinganlar keyinchalik hayvonlarga 
o‘tganlar. Demak, totemistik qarashlar qadimiy tasavvurlar tizimining 
asosini tashkil etar ekan. 
2. Animizm yoki animistik miflar. Har bir narsani muqaddas ruh 
yoki insonning ruhi bilan bog‘lash animistik qarash bo‘ladi. Ibtidoiy 

---

12 
odam tabiat haqidagi tasavvurlarida o‘zini tabiat kuchlari va hodisalari 
bilan ayni bir narsa deb hisoblaydi, jonsiz narsalarga jonli sifatida 
qaraydi. Bu xildagi ibtidoiy tushunchalar kompleksi animizm nomini 
olgan. Animizm asosida jon va ruhlarning borligiga ishonch yotadi. 
Ibtidoiy tushunchalarga ko‘ra, jon va ruhlar jonli va jonsiz tabiatda 
yashaydi va ularni zoomorf (hayvoniy shakl) yoki antropomorf (insoniy) 
shaklda tasavvur qilishgan. Uning yorqin namunalari ertaklarning 
qadimiy motivlarida o‘z ifodasini topgan. «Oq bilakxon» ertagida 
yigitning toshga aylanib qolishi, «Ochil, ochil, qamishlar»da qizning 
qamish orasiga kirib ketishi, «Yoriltosh»da toshning yorilish mo‘’jizasi, 
qizni bag‘riga olib yana yopilishi, «Yalmog‘iz kampir» ertagida 
odamlarning toshga aylanib yotishi, «Qilich botir»da qahramonning joni 
qilichida ekanligi kabilar bevosita animistik tushunchalar qoldig‘idir. 
"Yoril, yoril, yoril, tosh", "ochil, ochil qamishlar", "sangil sapol 
tosh, sen menga yo‘ldosh", "sim-sim, och eshigingni"kabi iltijo qilib 
yolvorishlar o‘sha narsada jon bor degan tushunchaning obrazli 
ifodasidir. Yaqin kunlargacha to‘y va boshqa marosimlarda gulxan 
yoqish, uning atrofida aylanish; quyosh, oy tutilganda qozon, chelak, 
jom kabilarni chalish hollari mavjud ediki, bular o‘sha yo‘qolib 
borayotgan qadimiy tasavvurlarning izlaridir. Tush ko‘rishni an’anaviy 
ta’bir qilish ham animistik tasavvurlar natijasidir. 
Bir kishi 1970-71 yillarda Olmaotaning yaqinida yer kovlayotganda 
bir narsaga ko‘zi tushadi. Borib qarasa, tilloga o‘xshaydi, militsiya 
akademiyasiga borib, xabar beradi. Joy o‘rab olinadi, kavlashg‘anda 
boshqa narsa chiqib qoladi. Dubulg‘a kiygan odam, dubulg‘aning 4 
tomonida o‘q, atrofida tog‘lar, tog‘ning tepasida daraxt, daraxt tepasida 
qush, arxar (tog‘qo‘yi), sovut guli, yo‘lbars yonida qilich tasviri, etik 
bo‘yi 169 sm tilla qobiq, ichida 18 yashar yigitning jasadi, o‘lgandan 
keyin ustiga qo‘yilgan. Aniqlanishicha, uning yaratilishi eramizdan 
avvalgi II-IV asrga to‘g‘ri keladi. 
O‘zbek xalqida bo‘ri muqaddas hayvon hisoblanadi. Shuning uchun 
XX asrgacha beklikning bayroqlarida bo‘rining rasmi bo‘lgan. Xususan, 
1913 yildagi Toshkent bayrog‘ida bo‘ri kallasinining rasmi bor. Hozirgi 
Checheniston avtonom Respublikasi bayrog‘ida bo‘ri shakli bor. Bo‘ri 
Qashqadaryo viloyatida kult sifatida tan olingan. Biron oilada farzand 
tug‘ilsa, turmasa otasi toqqa bo‘ri oviga chiqadi, bo‘rining lab terisini 
ochib yangi bolani, bo‘ri og‘zidan o‘tkazadi. Tishini olib beshigiga 
o‘yinchoq qilishgan, terisi beshikning tagiga qo‘yilgan. Shu bilan 
chaqaloq bo‘ri homiyliligiga o‘tgan hisoblangan. 

---

13 
3. Fetishizm - jonsiz narsalarni g‘ayri tabiiy xususiyatga ega deb 
ishonib unga sig‘inishdir. Fetish muqaddas narsa va predmetlar bilan 
bog‘liqdir. O`choq muqaddas hisoblangan, shuning uchun ham toza 
turadi. Qilich, pichoq, tig‘ni tekin olish mumkin emas. Do‘ppini 
yo‘qotish mumkin emas. Demak, fetishga quyidagilar kiradi: yoy, keskir 
pichoq, qilich, o‘q, pakki va hakozo. O‘t bilan bog‘liqqa: tandir, o‘choq, 
supra, do‘ppi, non, tuz, havo, quyosh, oy, tog‘ va hakozo. Ranglarga: oq, 
qora, qizil, havo rang, sariq, malla, qora-yer osti xudosi. Qizil - yoshlik, 
ko‘k - osmon. 
Demak, tabiat va hayot haqida yuzaga kelgan ibtidoiy tushuncha va 
e’tiqodlar animistik va totemistik qarashlarni vujudga keltiradi va ular 
ilk bor to‘qilgan ertak va afsonalarning syujetlarini tashkil etadi.