Firdavs-shoh

2.3 Dostonlarda an’anaviy uslub va poetik shakllar 
Asrlar bo‘yi ishlangan, puxtalangan xalq badiiy an’anasi va 
kuylovchi ijodiy faoliyati birligida vujudga kelgan dostonlarda 
an’anaviy uslub unsurlari va poetik shakllar asosiy o‘rin tutadi. 
Dostonchining individual mahorati, ijodchi va ijrochilik faoliyati faqat 
mustahkam badiiy an’ana doirasida namoyon bo‘ladi. 
Dostonlarning kompozitsion tuzilishini umumiy an’anaviy andaza- 
o‘rni bilan o‘zaro almashinib turadigan nazm va nasriy matnlar tashkil 
qiladi. Bunday umumiy qolip bir qator turkiy xalqlar eposlari uchun ham 

---

61 
xosdir. Dostonlardagi she’rlar, asosan, 7, 8 va 11 hijoli barmoq vaznida 
bo‘lib, turoqlarning o`zgarib turishi, band tuzilishi va qofiyalanish 
sistemasiga ko‘ra o‘ziga xos xususiyatga ega. 7, 8 hijoli vazn 
voqealarning jadal rivojlanishi tasvirida qo‘llaniladi, ular tezlikni 
bildiradi. Qahramonlarning otda safari, jang manzaralari, qizlarning 
sayribog‘ yurishlari, xabar va chaqiriqlar, bazm va o‘tirishlar tasviri 
qisqa she’rlarda beriladi. Masalan: 
Qulon yurmas yerlardan 
Quvib o‘tib boradi. 
Bulon yurmas yerlardan 
Buvib o‘tib boradi. 
Qarsoq yurmas yerlardan 
Qalqib o‘tib boradi. 
Bo‘ri yurmas yerlardan 
Bo‘zlab ketib boradi… 
Agar bu tasvirning do‘mbira bilan kuylanishi tinglansa, otlarning 
tuyog‘idan chiqayotgan do‘pir-do‘pir, jang suroni eshitilib turadi. Uzun 
vaznli (11 hijoli) she’rlar harakatning tinch, ohistaligini bildiradi. 
Qahramonlarning monolog, dialoglari, ta’rif-tavsiflar shu vaznda 
beriladi: 
- Men zulfimni toblab-toblab o‘rgali, 
Ilojim yetmaydi jonim bergali, 
Zindonning ichida to‘ram bormisan, 
Baxti qora yoring keldi ko‘rgali. 
- Tor zindonda yotib doim huv dedim, 
Kim o‘tsa boshimdan osh ham suv dedim, 
Omonat er, yo‘lay ko‘rma qoshima, 
Ajalning otini mindim, chu dedim. 
Xalq dostonlarida qisqa she’rlarga nisbatan uzun she’rlar 
ko‘pchilikni tashkil etadi va asosiy o‘rin tutadi. Bunday vazniy 
o‘zgarishlar dostonlarning mazmuni bilan, qahramonlarning xatti- 
harakati va holati bilan bevosita bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. 
Dostonlarning nasr qismi ham o‘ziga xos. Ular vaznli hamda 
sajlangan: 
«Ravshanxon bu bog‘ devorlariga qarasa, tik paxsasini ishlagan, 
devorini tagini g‘ishtlagan, juda mahkam qilib tashlagan, devorlarni 
ganchlagan; to‘g‘riga ketgan rastalar, devorlarda guldastalar, juda 
o‘xshatibdi ustalar, Ko‘rgan xasta, ko‘rmagan havasda, gul ekilgan 

---

62 
baland-pastda, gulni desang dasta-dasta, tevaragi yong‘oq, pista, qilgan 
ham juda usta». 
Dostonlarda nazm va nasr badiiy vazifasi jihatidan deyarli teng 
huquqqa ega. Ularning har birining o‘z o‘rni, o‘z vazifasi bor. Biroq 
tasviriylik va hajm nuqtayi nazaridan nazm nasrdan ustunlik qiladi. 
Dostonlarning mavzusi, sujeti, ko‘pchilik motivlari an’anaviy va 
doimiy bo‘lish bilan birga, ko‘pgina sujet vaziyatlari, matndagi bir 
qancha parchalar ham umumiy va barqarordir. Dostondan dostonga 
aynan yoki ayrim o‘zgarishlar bilan «ko‘chib yuradigan» bunday 
parchalar umumiy tipik o‘rinlar yoki epik klishelar deb yuritiladi. 
Dostonlarning boshlamasi (zachini) va tugallamasi, qahramonga nasihat, 
ot ta’rifi va otni egarlash, otda safar, jang tasviri, maston, ko‘sa, Oqqiz 
singari an’anaviy obrazlarning portretlari va boshqalar epik klishelar 
hisoblanadi. Egri klishelarni to‘g‘ri va o‘z o‘rnida qo‘llash 
dostonchining mahorati va iqtidoriga bog‘liq. Dostonlarda boshlama uch 
muhim qismni o‘z ichiga oladi, ya’ni boshlama asarda tasvir etiladigan 
vogeaning uzoq o‘tmishga oid ekanligini, voqea o‘rnini va qahramon 
avlodi shajarasini ko‘rsatadi. 
Dostonlarning tugallanmasi optimistik xarakterga ega bo‘lib, 
qahramonlar faoliyatining yakuni sifatida to‘y tasviri, adashganlarning 
topishib, murod-maqsadga yetganligini ko‘rsatish bilan tamomlanadi. 
Tugallanma boshlamadan farqli o‘laroq ham nasr, ham nazmda berilishi 
mumkin. Ayrim hollarda baxshilar tugallanmada qahramonlarning 
murod-maqsadlariga yetganliklarini ko`rsatish bilan birga, o‘zlari haqida 
gapiradilar, tinglovchi va o‘quvchilarga yaxshi istaklar bildiradilar. 
Dostonlarda epik klishelar bilan bir qatorda, an’anaviy uslubga xos 
belgilardan yana biri - dostondan dostonga ko`chib yuruvchi, tayyor, 
qolip holiga kelib qolgan misralar, ikkiliklar, ifodalar-doimiy uslubiy 
shakllar ham muhim o‘rin tutadi. Masalan: «Xazon bo‘lmay bog‘da 
gullar so‘ldimi, so‘lgan gulga bulbul kelib qo‘ndimi», «Qiyg‘ir degan 
qush o‘ltirar qiyada», «Ot chopsa gumburlar tog‘ning darasi, botirni 
ingratar nayza yarasi», «Uchqur eding qanotingdan qayrilding, yugrug 
bo‘lsang tuyog‘ingdan toyrilding», «Oshiqning fahmidir qorong‘i 
kecha», «Yomg‘ir yog‘sa, halqob yerlar loylansin», «Bahorda ochilgan 
bog‘ning gulisan», «Qizil gul ochilar g‘unchadan g‘uncha». 
Doston mazmuni bilan u yoki bu darajada bog‘langan, ayrim 
hollarda aforizmlik xususiyatiga ega bo`lgan bunday misralar bandning 
boshida, ba’zan o‘rtasida kelib, aytuvchining to‘xtovsiz badihagoy’lik 
qilishiga imkon beradi, quyilib kelayotgan fikr oqimini mohirlik bilan 

---

63 
tezroq bayon qilishga yengillik tug‘diradi. Banddagi boshqa misralar 
bilan qofiyada mahkam bog‘langan bunday qaytariqla dostonchining 
so‘z topishiga bir oz fursat yaratib, keyingi misralarn tezlik bilan ijod 
qilishga sharoit hozirlaydi. 
Dostonlarda doimiy uslubiy shakllar qofiya, vazn talabiga qo‘llanish 
o‘rni va vaziyatiga ko‘ra ayrim o‘zgarishlar bilan ishlatiladi. Masalan, 
«Alpomish» dostonida «Xazon bo‘lmay bog‘da gullar so‘ldimi» 
satridagi «bo‘lmay» so‘zi «bo‘lib», «bo‘lsa» shaklida; «so‘ldimi» so‘zi 
«so‘lgandir», 
«so‘lganda», 
«so‘lgandi», 
«so‘libdi», 
«so‘ladi», 
«so‘lmadi», «so‘lsin-da», «so‘lganmi», 
«so‘larmi», «so‘lmasa», 
«so‘lmasin», «so‘lmasmi», «so‘larmikan», «so‘lar deyman» shakllarida 
qo‘llanilgan. 
Yuqoridagilardan tashqari, doimiy epitetlar, o‘xshatishlar ham 
an’anaviy uslubga xos belgilardan hisoblanadi. An’anaviy uslub va 
baxshilar ijodiy badihasining birligi, o‘zaro aloqasi folklorning asosiy 
xususiyatlaridan bo‘lib, og‘zaki poeziyaning g‘oyaviy-estetik mohiyatini 
belgilaydi. Ko‘p avlodlar tomonidan shakllangan va bizgacha davom 
etib kelgan an’analar, an’anaviy poetik uslub xalq og‘zaki ijodining, 
folklor jarayoninnng asosiy belgilaridan sanaladi. Chunki folklor 
umumlashgan, barqaror an’analar doirasida yuzaga keladi, yashaydi, 
rivojlanadi, o‘zgaradi va saqlanib qoladi. 
O‘zbek xalq dostonlarining tarixiy-madaniy ahamiyati tengsizdir. U 
xalqimizning o‘ziga xos badiiy tarixidir. Unda xalqimizning asrlar bo‘yi 
qilgan 
orzu-umidlari, 
porloq 
kelajak 
haqidagi 
o‘y-fikrlari 
mujassamlashgan. 
Demak, doston va dostonchilikdan maqsad mehnatkash ommaning 
kayfiyati va ruhiyatini kuylash, shu ruh va kayfiyatga mos idealdagi 
«burungilar» sabog‘i orqali baxshi bilan yuzma-yuz turgan tinglovchilar 
doirasining «ko‘nglini botir qilish», ularni yanada ezgulik va 
olijanoblikka yo‘llashdir. Xalq dostonlari milliy iftixor va o‘z-o‘zini 
anglash, vatanparvarlik va do‘stlik va birodarlik tuyg‘ularini 
tarbiyalashda muhim g‘oyaviy-estetik vazifani o‘taydi. 
O‘zbek xalqi bitmas-tuganmas boy adabiy merosga ega. Xalq 
ijodkorlari mana shu merosni asrlar osha ardoqlab, boyitib o‘z 
hofizalarida sayqal berib saqlab kelmoqdalar. Unda tengsizlik, 
adolatsizlik, yuqori tabaqa vakillarining razilligi, pastkashligi, 
muttahamligi qoralanadi, ezgu orzu-umidlar, tilak-intilishlar kuylanadi. 
Xalq asarlarini o‘qir ekansiz, ularning badiiy jihatdan puxta va 
mukammal namunalar ekaniga yana bir shohid bo‘lasiz. Bu 

---

64 
mukammallikda har bir motiv, syujet, obrazlar tasviri bilan bir qatorda 
har bir badiiy tasvir vositasining ham o‘z o‘rni, o‘z tarixi bor. Akademik 
A.N.Veselovskiy birgina sifatlash tarixini qisqacha adabiyot tarixiga 
tenglashtirgan edi. Dostonlarni kuylashda baxshilar an’anaviy badiiy 
tasvir vositalaridan keng foydalanganlar. Shulardan biri mubolag‘adir. 
Mubolag‘a tasvirlanayotgan narsa, hodisaning, qolaversa, asarning ta’sir 
kuchini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, «Alpomish» dostonidagi 
asosiy qahramon Alpomishning dushmanlari qalmoq alplari obrazi 
bo‘rttirib mubolag‘ali tasvirlanadi. Jumladan, kurashga tushayotgan 
qalmoq Alplari quyidagicha ta’riflanadi: