Fizika kafedrasi ergasyev Sh.,Saidov Q. S

 
 
 
 
 
 
6-ISH. MIKROSKOP KATTALASHTIRISHNI
ANIQLASH VA MUHIT SINDIRISH O`RSATKICHINI
O`LCHASH. 
Ishning maqsadi: Mikroskopning to`zilishi,optik sxemasi bilan tanishish va
uning kattalashtirishini aniqlash; mikroskop yordamida
moddalarning sindirish ko`rsatkichini o`lchash. 
Mikroskopning  chiziqli kattalashtirishi tasvir chiziqli o`lchami y
II
ning (1-
rasm) buyum chiziqli o`lchami y ga nisbati bilan o`lchanadi.
- 
Г=
(1) 
1- rasmga asoslangan holda (1) ifodani yana quyidagicha yozish mumkin: 
Г=
(2) 
Bu yerda =Г
oб
mikroskop obektining kattalashtirishi, esa okulyarning 
kattalashtirilishidir. Demak mikroskopning kattalashtirishi uning ob`ektivi va 

---

okulyarlarining kattalashtirishlari ko`paytmasidan iborat ekan: 
Г=Г
об
∙Г
ок
(3)
Boshqa tomondan mikroskopning kattalashtirishi (3) ni uning obektivi va 
okulyari fokus oraliqlari orqali yana quyidagicha ifodalash mumkin:
Г=
(4) 
bu yerda mikroskop tobusining optik uzunligi, 
- inson ko`zining eng yaxshi ko`rish masofasi 
- ob`ektiv va okulyar fokus oraliqlari. 
Mikroskoplar yordamida moddalarning juda ko`p xossalarini o`rganish 
mumkin. Jumladan, xatto eng sodda mikroskoplar yordamida ham muxitlarning 
sindirish ko`rsatkichlarini aniqlash mumkin. Ma'lumki, son qiymati jihatidan 
muhitning sindirish ko`rsatkichlari XVII asr boshlarida ta`riflangan yorug`lik 
nurlarining ikki muxit chegarasida sinishi qonunidan aniqlanadi: 
(5) 
bunda n
21
- doimiy kattalik bo`lib, ikkinchi muhitning birinchi muxhitga 
nisbatan singdirish ko`rsatkichi deyiladi.Yorug`lik nurlarining tushish va sinish 
burchaklari I va r larni o`lchash murakkab bo`lganligidan bevosita (5) ifoda 
yordamida sindirish ko`rsatkichini katta aniqlik bilan topishning imkoni 
bo`lmaydi. SHu sababli amalda muxitning sindirish ko`rsatkichini aniqlash uchun 
boshqa metodlardan foydalaniladi. Ushbu ishda sindirish ko`rsatkichi mikroskop 
yordamida kuzatilayotgan yassi-parallel plastinkaning go`yo kamayayotgan 
qalinligini aniqlash metodi bilan topiladi. 
Ikkita yassi sirt bilan chegaralangan shaffof muxit qatlamini qaraylik (2-
rasm). Qatlam qalinligi d bo`lsin.Agar shu qatlam 

---

yuqoridan mikroskop orqali kuzatilsa, uning ostki sirti NN go`yo 
ko`tarilgandek bo`lib, N
1
N
1 
xolatda ko`rinadi. Shunday ekanligini NN sirt har bir 
nuqtasining tasvirini yasash yo`li bilan ko`rsatish mumkin. 
Qatlamning NN sirtidan olingan A nuqtadan chiqib kuzatuvchi ko`ziga 
tushadigan ikkita nurini qaraymiz. Soddalik uchun bu nurlardan biri sifatida sirtga 
normal bo`yicha yo`nalgan va sinmaydigan nur ABK ni tanlab olamiz. Ikkinchi nur 
sifatida esa birinchi nur bilan uncha katta bo`lmagan burchak tashqil qiluvchi ACL 
no`rni tanlab olishimiz kerak, chunki burchak katta bo`lsa, nurlar kuzatuvchi 
ko`ziga yoqi mikroskop ob`ektiviga tushmay qoladi. 
2- rasmda L va r burchaklar mos ravishda ACL no`rning C nuqtadagi 
tushish va sinish burchaklari hisoblanadi. AV nur va ssingan CL no`rning davomi 
kesishgach A
1
nuqta A nuqtaning mavhum tasviri bo`ladi. A
1
nuqtaga o`xshagan 
barcha nuqtalar to`plami NN tekislikning N
1
N
1
mavhum tasvirni hosil 
qiladi.Rasmdan ko`rinadiki, qatlamning (plastinkaning) haqiqiy qalinligi d=AV
go`yo kichik bo`lib (d=AB ) ko`rinadi (d< d. ). Plastinkaning sindirish ko`rsatkichi
P va d , hamda d qalinliklari orasidagi bog`lanishni aniqlaymiz. 
Chizmadagi ABC  va A
1
 BC lar to`g`ri burchakli uchburchaklar bo`lib, bitta 
umumiy BC katetga ega bo`lganligidan quyidagilarni yozish mumkin: 
 
BC=A1B tgr=d1 tgr (6) 
Boshqa tomondan 
BC=AB tgi=d tgi (7) 
(6) va (7) ni solishtiramiz, 
d
1
tg r=dtgi

---

(8)
ni hosil qilamiz. Biroq burchaklar kichik bo`lganligidan tgi
, tgr sinr 
deb yoza olamiz.
U holda (8)
(9) 
ko’rinish oladi. 
Sinish qonuniga asosan C nuqta sinuvchi LCA nur uchun quyidagi ifodani 
yoza olamiz: 
(10) 
Bu yerda n- plastinkaning havoga nisbatan sindirish ko’rsatkichi/ (9) va (10) 
formulalarni solishtirib, plastinka sindirish ko’rsatkichi uchun quyidagi ifodani 
olamiz:
n= (11)