Физика кафедраси физика фанидан маърузалар
– МАЪРУЗА Нисбий ¯аракат
Download 0.92 Mb.
|
ФИЗИКА ФАНИДАН МАЪРУЗАЛАР
- Bu sahifa navigatsiya:
- Классик механика тезликларини œ¢шиш формуласи
- Лоренц алмаштиришлари
3 – МАЪРУЗА
Нисбий ¯аракат Галилей алмаштиришлари формуласи. Ÿаракат ва тинчлик биз кузата¸тган саноœ системаларига боšлиœ равишда нисбий тушунчалардир. Бир бирига нисбатан текис ва т¢šри чизиœли ¯аракат œиладиган саноœ системалар инерциал системалар дейилади. Бир инерциал системада нуœтанинг координаталарини иккинчи координатага ¢тишини оддий мисолда к¢рамиз. Иккита система оламиз: К шартли тинч деб олинади (масалан, ер билан боšланган, 3.1 – расм) ва ¢згармас тезлик билан ОХ б¢йлаб системада (вагон билан боšланган) ¯аракат œилади. К ва системаларда ¢та¸тган ваœтни бир хил деб ¯исоблаймиз. t = 0 да иккала системанинг координаталари мос тушади. К системада œандайдир М нуœтанинг координаталари t ваœтда x1y1z1 б¢лади системада эса: (3.1) бундан (3.1 а) Бу формулалар Галлилей координаталари алмаштириши ¸ки классик механика координаталарини алмаштириш формулалари дейилади. Классик механика тезликларини œ¢шиш формуласиМ нуœта К системада тезлик билан ¯аракатланмоœда (3.1 а) формуладан t б¢йича ¯осила оламиз:¸ки ; ¸ки вектор к¢ринишда (3.2) Бу формула классик механика тезликларини œ¢шиш формуласи. Бир инерциал системадан иккинчига ¢тганда координаталар (3.1), тезликлар (3.2) формулалар билан алмашади. (3.2) дан t б¢йича олинган ¯осила: ¸ки (3.3) Ÿосила й¢налишларда тезланишлар бир хил (инвариантдир). (3.2) ифодани товуш т¢лœинларига татбиœ œиламиз. Уларнинг мухитга нисбатан тезлиги т¢лœинини œабул œилувчига нисбатан мухитда тарœалиши ¸ки тажрибалар шу муносабатни к¢рсатади. Лоренц алмаштиришлариМайкельсоннинг (1881 – 1887) ¸руšлик тезлигининг ер ¯аракатига нисбатан ¢лчаш тажрибалари ¯амма й¢налишларда бир хил эканлигини к¢рсатди, яъни (3.1) ва (3.2) формулалар нот¢šри экан. Лоренцнинг фикрича, Галлилей алмаштиришларининг ¢рнига œуйидагилар ишлатилса натижа т¢šри чиœади: у = ; (3.4) Бу формулаларни Лоренцнинг координата ва ваœтни алмаштириш формулалари дейилади, бунда ваœт бирликлари ( турли саноœ системаларда ¯ар хилдир. Лоренц алмаштиришларидан бир нечта хулосалар олиш мумкин: 1) Битта системанинг турли нуœталарида баравар содир б¢ладиган иккита воœеа, бошœа системада бир ваœтда содир б¢лмайди. Масалан системанинг турли А ва В нуœталарида, координаталари б¢либ, бир ваœтда ( иккита лампа ¸нади (3.2 – расм). Ваœтнинг ларида лампанинг ¸ниши К системасида (3.4) формула билан аниœланади: бунда лекин у ¯олда яъни К системада иккала ¸ниш бир ваœтда эмас. 2) К системада координаталари х1 ва х2 б¢лган к¢зšалмас стержень ОХ ¢œи б¢йлаб ¸тибди (3.3 – расм). Унинг узунлиги К системада ¢лчаш б¢йича системасида эса х2 ва х1 координаталар стерженга линейка к¢йиб, К системага нисбатан, унинг б¢лиш саноœлари билан ¢лчанади (стерженнинг учлари билан мос тушади бир ваœтда . Лоренцнинг (3.4) формуласи билан аниœланади: ¸ки (3.5) Предметнинг унга нисбатан v0 тезлик билан харакатлана¸тган системадаги узунлигига тенг ¯олатда шу системада ¢лчанганга нисбатан марта кичик. Системанинг тезлигига яœинлашганда бу тезлик нолга айланади «Аниœ» узунлик мавжуд эмас. 3) ваœтда координатаси б¢лган А нуœтада системада лампа ¸нади, ваœтда учади системада лампанинг ¸ниш ваœти . К системада эса у (3.4) формула б¢йича аниœланади: Содир б¢лган воœеликнинг системада ¢лчанганига нисбатан давом этиши, биринчисида ¢згармас тезлик билан ¯аракатлана¸тган системада ¢лчаганга нисбатан марта кам б¢лади (3.4 – расм). Воœеа содир б¢ла¸тган система с ¸руглик тезлиги билан ¯аракат œилганда эди, бу воœеанинг К системада давом этиши чексиз катта б¢лар эди, агар ваœт системада К системага нисбатан т¢хтаб œолса. 4). Лоренцнинг (3.4) формуласидан (3.2)нинг ¢рнига тезликларни к¢шишнинг релятивистик формуласини олиш мумкин (3.4) тенгликнинг биринчи ва охиргиларини дифференциаллаймиз, х1 ларни боšланмаган ¢згарувчилар деб ¯исоблаб, биринчи дифферинциални, иккинчисига нисбатан оламиз: охирги тенгликнинг ¢нг œисми сурат ва махражини dt га б¢ламиз ва билан солиштирамиз. (3.7) бошка ташкил этувчилар учун; (3.7 а) Бу тезликларни œ¢шишнинг релятивистик формуласи дейилади. Бу ердаги белгилашлар худди (3.2) даги билан бир хил. Агар ва V0 тезликлар ¢œ б¢йлаб й¢налса, (3.7б) ва V0 нинг ¯ар œандай œийматлари учун, ¯атто С, V тенг б¢лганда ¯ам С дан катта б¢ла олмайди. V0 < Релетевистик механикада фазо ва ваœт. Классик механикада узунлик б¢лаги ва ваœт оралиšи системанинг ¯аракатига боšлиœ эмас, релятивистик механикада эса улар нисбийдир. Бу ерда фазо ва ваœт бирлик фазо – ваœт билан боšлиœ, нуœта ва ваœт моменти воœеани бажаради ва у х1 у1 z1 ¯амда t ваœт (¸ки билан аниœланади. Иккита воœеанинг оралиšи интервал билан аниœланади, у œуйидагига тенг: (3.8) Интервал – т¢рт ¢лчовли фазонинг бир б¢лаги, бунда учта ¢лчам ва т¢ртинчиси ваœт б¢лади Бир инерциал саноœ системадан иккинчисига ¢тганда интервал катталиклари ¢згармасдан œолади. Агар б¢лса, интервал хаœиœий катталик б¢лади. t ваœт оралиšида ¸руšлик сигнали иккита воœеликнинг орасидан ¢тишга улгуради, ва биринчи воœеа иккинчисига сабаб б¢лади. Бундай интервал ваœтсимон дейилади. Агар б¢лса, интервал минимум б¢лади, ¸руšлик сигнали t ваœт оралиšида иккита воœеа орасидан ¢тишга улгурмайди, шунинг учун улар бир – бирига сабаб б¢либ боšланишга эга б¢лмайди. Бундай интервал фазосимон дейилади. Т¢рт ¢лчовли фазо – ваœтда траекториянинг ¢рнига воœеликнинг жа¯он чизиšи тутилади, бу координата ва ваœтни график равишда боšлаб туради. Download 0.92 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling