Физика кафедраси физика фанидан маърузалар
Download 0.92 Mb.
|
ФИЗИКА ФАНИДАН МАЪРУЗАЛАР
Потенциал энергияАгар тинч ¯олатда турган жисм бошœа жисмлар билан ¢заро алоœада б¢лса, у иш бажариши (энергия захираси) œобилиятига эга. Бу œобилият жисм ¯аракат œила бошлаганда вужудга келади. Бундай ¯олларда, жисм потенциал энергия захирасига эга дейилади. Масалан, ер сиртига яœин жойлашган жисм оšирлик кучи майдонида (Ер билан ¢заро таъсирда) б¢лади. Жисмга таъсир œилувчи бу куч, жисмнинг фазодаги ¯олатига боšлик. Кинетик энергияни нолдан (тинч ¯олатдан) берилган миœдоргача к¢пайтириш учун бажарилиши керак б¢лган иш миœдори кинетик энергия миœдори б¢лгани сингари, жисмни потенциал энергияси нолга тенг ¯олатдан берилган ¯олатда камайтиришда бажарилган иш миœдори потенциал энергия ¢лчови дейилади. А = U – U0, (6.10) Чунки U0 = 0 Масалан, жисм Ер юзасидан h баландликка к¢тарилди. Унинг Ер юзидаги потенциал энергияси U0. У ¯олда U – U0 = mgh ва агар U0 = 0 б¢лса, U = mgh Потенциал энергиянинг нол ¯олати шартли маънода. К¢рилган мисолда потенциал энергиянинг нол œиймати деб, Ер юзидаги ¸ки чексиз узоœликдаги нуœта энергиясини олиш мумкин. Фараз œилайлик, жисм ташœи куч таъсирида кичик масофага силжилган б¢либ, шу билан бирга потенциал энергия dU миœдорда ¢згаради дейлик. Шу кучнинг бажарган иши: Бундан (6.11) Бу тенгликлар потенциал энергия билан кучни бир – бири билан боšлайди. Эластик деформацияланган жисм ¯ам потенциал энергияга эга. Эластик кучи F элас деформациянинг миœдорига пропорционал ва унинг й¢налишига тескари, чунки эластик деформацияланган жисм ¢зининг дастлабки ¯олатига œайтишга ¯аракат œилади ва унинг миœдори F элас = - кх (6.12) Жисм чексиз кичик dx миœдорида деформацияланган эластик кучи F элас бажарган элемементар иш œуйидагича б¢лади: DA = F элас * dx = -кxdx (6.13) Жисм деформациясининг чекли ¢згаришида, масалан, деформацияланган (х = 0) ¯олатдан х1 деформация ¯олатига ¢тишида бажарилган иш А = (6.14) миœдорга тенг б¢либ, деформацияловчи ташœи куч бажарган иш ¯ам миœдорга тенг б¢лади, фаœат унинг ишораси мусбат б¢лади, бундан потенциал энергия га тенглиги келиб чиœади. Бажарилган иш А жисм деформация жара¸нининг œандай боришига боšлиœ б¢лмай, фаœат унинг бошланšич ва охирги деформация ¯олатларига боšлиœ, яъни эластик кучи консерватив кучдан иборатдир. Кинетик ва потенциал энергиялар йиšиндиси т¢лиœ механик куч Е = Т + U ни ташкил œилади. Айланма жисм кинетик энергияси. Агар œаттиœ жисм бурчак тезлиги билан айлана¸ган б¢лса, у ¯олда айланиш ¢œидан R : масофада турувчи mi массалик моддий нуœта Vi=Wri тезлик билан ¯аракат œилади. Бу нуœта учун кинетик энергия (6.15) Барча нуœталар энергиясини йиšиб, айланма жисмнинг умумий кинетик энергиясини оламиз: (6.16) Бу ерда Y – жисмнинг инерция моменти. Бу формула илгарилама ¯аракат œила¸тган жисм кинетик энергиясининг формуласи кабидир. Агар жисм бир ваœтда ¯ам илгарилама, ¯ам айланма ¯аракатда б¢лса (масалан, юмала¸тган илдизак), икки хил кинетик энергия œ¢шилади. Т¢лиœ кинетик энергия (6.17) Жисм айланма ¯аракатда б¢лганда ташœи кучлар бажарган иш. Жисм айланиш ¢œи œ¢зšалмас. - ташœи куч mi массали заррачага таъсир œилади. dt ваœт оралиšида mi массали моддий нуœта масофани босиб ¢тади (6.3 – расм œаранг). Бу ерда - моддий нуœтанинг dt ваœтдаги бурилиш бурчаги. dt ваœт давомида бажарилган элементар иш бу ерда - таъсир этувчи Fi кучнинг тангенциал кучи, Mi эса вектор (битта нуœтага œ¢йилган куч моменти) нинг модули. Бутун жисм б¢йича бажарилган иш. (6.18) бу ерда М = - моментлар йиšиндиси – бутун жисмга таъсир этувчи куч моментларининг натижаловчи кучи. Жисмни бурчакка бурганда бажарилган т¢лиœ иш Хусусан, куч моменти ¢згармас б¢лса, А = М (6.19) 7 – маъруза Импульс ва импульс моментининг саœлаш œонунлари. Бу икки œонун динамиканинг учта асосий œонунидан осон келиб чиœади. Бу œонунларда гап фазонинг симметрик хоссалари т¢šрисида боргани сабабли, уларнинг а¯амияти оддий натижалар доирасидан анча ташœарига чиœади, хусусан, импульснинг саœланиш œонуни - фазонинг бир жинслилиги т¢šрисида (ажратилган механик тизимни бутунича фазонинг ихти¸рий жойига параллел к¢чириш унда юз бера¸тган ¯одисаларни ¢згартирмайди), импульс моментининг саœланиш œонуни фазо изотропигини акс - этдиради - ундаги й¢налишларнинг барчаси тенг хуœуœли б¢лиши (ажратилган тизим бутунича ихти¸рий бурчакка берилганда ¸ки ¯исоблаш бошланадиган инерция тизимини бирор бурчакка бурганда тизим жисмдан ¯аракатининг характерини ¢згартирмайди). Бу œонунларни динамика масалаларига т¢šри œ¢лланишни ¢рганиш жуда мухим б¢либ, œонунларни тушунмай туриб буни амалга ошириб б¢лмайди. Саœланиш œонунларини тушуниш уларни динамика масалаларидан келтириб чиœаришга имкон беради. Download 0.92 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling