Fizika texnika fakulteti

Nuklonlarning tuzulishi va ularning xarakteristikasi

Nuklonlar, nukleonlar atom yadrosini tashkil qiladigan zarralar proton va neytronlarning umumiy nomi. Proton va neytron massasi deyarli birbiriga teng (tr=938,2 MeV va tp=939,5 MeV) boʻlgani, proton va neytron spini boʻlib, oʻzaro kuchli taʼsirlarda bir xil zarradek taʼsirlangani uchun proton va neytron bitta zarra (nuklon)ning ikki elektr xrlati deb qaraladi. Nuklonlar, asosan, uchta kvant soni barion zaryadi (V=1), ajiblik kvant soni (^=0) va izotopik spin (/ = j) bilan ifodalanadi.
Spinlari biror yoʻnalish boʻyicha joylashgan nuklonlar oqimi nuklonlarningning qutblangan dastasi deyiladi. Nuklonlarni qutblashning bir necha usuli mavjud. Masalan, sekin harakatlanuvchi protonlarning qutblangan dastasini maxsus ion manbai yordamida olish, yadro va elektromagnit sochilish hodisasi nati-jasida nuklonlarni qutblash va h.k.
Nuklonning turli xil sochilishi nuklon spinining yoʻnalishiga va taʼsir qiluvchi kuchlarga bogʻliq. Shuning uchun sochilishigacha nishonga tushuvchi qutblanmagan dastani qutblangan va qutblanmagan nuklon oqimidan iborat deyish mumkin. Nishondan sochilgandan keyin esa bu ikki komponentning institutensivligi birbiridan farq qiladi, demak, nuklonning qutblangan dastasini ajratib olish mumkin boʻladi. Radiotoʻlqinlar zarralarida ham qutblangan dastani hosil qilish mumkin. Bu zarralar energiyasi va intensivligi cheklangan (107—10’ nuklon/yexter dan kam) boʻlishiga qaramay, tez neytronlar dastasini olishda eng qulay vositadir. N.ning qutblangan dastasidan koʻpgina tadqiqot ishlarida, yadro kuchlarining oʻzaro taʼsirlashuvchi zarralarning spinlariga bogʻlikligini aniqlashda foydalaniladi.
Ingliz fizigi Ernest Rezerford va uning shogirdlari atom
tuzilishini o‘rganish maqsadida turli element atomlarini o‘sha
vaqtda eng kuchli va eng tez uchar atom snaryadlari boMgan alfazarralar bilan bombardimon qildilar. Alfa zarralarning oltin folgada
sochilishiga qarab, E. Rezerford atom markazida massasi katta
bo4gan yadro borligini aniqlaydi, ya’ni u ayrim zarralarning katta
burchaklarga sochilishini kuzatadi. Demak, zarralar o‘z yo'lida o‘z
massasidan ham katta boclgan zarra bilan to‘qnashadi va o ‘z harakat
yo’nalishini o^zgartiradi. Ushbu zarrani E. Rezerford atom yadrosi
deb nom berdi va tajriba natijalarini E. Rezerford 1911-yilda e’lon
qildi.