Fizika texnika fakulteti

1.1.1-rasm. Alfa-zarralarning yadrolarda sochilishi.
1932-yili rus fiziklari D.D. Ivanenko va Y.D. Gapon birinchi bo‘lib barcha elementlaming atom yadrolari neytron va protonlardan iborat degan fikmi aytganlar. Nemis fizigi V. Geyzenberg bu gipotezani nazariy jihatdan isbotlab berdi. Proton va neytronning massalari bir-biriga yaqin bo‘lib, elektron massasidan taxminan
2000 marta katta, ya’ni Mp=1836,15mc, Mn=1838,68me. Proton musbat zaryadlangan zarracha va uning absolyut qiymati electron zaryadiga teng. Neytron esa elektr zaryadi yo‘q zarrachadir. Atom yadrosining tarkibiga kirgan bu zarralami nuklonlar degan umumiy nomda ham yuritiladi. Nuklon so‘zi lotincha bo‘lib, u yadro degan ma’noni bildiradi. Proton va neytronlami atom yadrosida ushlab turadigan kuchga yadro kuchi deyiladi. Yadrodagi protonlar soni Z elementning tartib nomeriga, proton va neytronlaming umumiy soni esa massa soniga teng:

A=Z+N

(1.1.1)

Protonlar soni Z bir xil, biroq massa sonlari turlicha, ya’ni N
neytronlari soni turlicha boMgan yadrolarga izotoplar deyiladi.
Masalan, vodorod uchta izotopga ega, ya’ni \H 9 \H va ]H .
Massa sonlari bir xil boMib, protonlar soni har xil bo‘lgan
yadrolarga izobaryadrolar deyiladi.

1.1.2-rasm. Yengil yadrolar nuklidlari misolida tuzilgan protonneytron diagrammasi.
Agar yadrodagi hamma neytronlami protonlarga almashtirilsa,
va hamma protonlami neytronlarga almashtirilsa, u holda “ko‘zgu”
yadrolar hosil bo‘ladi.

1.1.3-rasm. Ko’zgu yadrolar.
Nuklon, subatomik zarralardan biri proton va atom yadrolarini tashkil etuvchi neytron. Protonlar (musbat zaryadlangan) va neytronlar (zaryadsiz) qisqa masofali yadro kuchi ta'sirida ham yadrolarda bog'lanish, ham bir-biri bilan tarqalish yo'lida bir xil harakat qiladi. Bu kuchli o'zaro ta'sir elektr zaryadiga bog'liq emas . Nuklonlardan ogʻirroq boʻlgan beqaror subatomik zarralar (giperonlar va barion rezonanslar) oxirgi yemirilish mahsulotlari orasida nuklonga ega; nuklon shuning uchun barion asosiy holatidir. Antinuklonlarga antiproton va antineytron kiradi .
Nuklon - atom yadrosining zarralaridan biri. Har bir atom yadrosi bir yoki bir nechta nuklonlarni o'z ichiga oladi. Ular bir yoki bir nechta elektronlar bilan o'ralgan. Ular yadro ichida kichik bo'shliqni egallaydi. Har bir atom yadro atrofida aylanadigan elektronlar, protonlar va neytronlarga bo'lingan nuklonlardan iborat . Atom xuddi mini quyosh tizimiga o'xshaydi, elektronlar nuklonlardan tashkil topgan yadro bo'lgan markaziy yulduz atrofida aylanadi.
Protonlar va neytronlar atom yadrolarining eng mashhur komponentlaridir. Ularni katta yadroning bir qismi bo'lmagan holda topish mumkin. Proton vodorod-1 atomining yadrosi bo'lib, u vodorodning eng keng tarqalgan izotopi hisoblanadi.