«Физиология» фанидан 2-курс даволаш, педиатрия, касбий таълим

Androgenning ta'sir etish mexanizmi.

Jinsiy gormonlar - odam va umurtqali hayvonlar jinsiy bezlarida ishlanadigan biologik faol moddalar. Birlamchi jinsiy belgilar (gonadalardan tashqari) va ikkilamchi jinsiy belgilar namoyon boʻlishini taʼminlaydi. J. g . kimyoviy tuzilishiga koʻra, steroidlar va polipeptidlarga ajratiladi. Steroid gormonlar androgenlar, estrogenlar va progestinlar (gestagenlar)ga

boʻlinadi.

Erkaklar jinsiy gormonlari — androgenlar urugʻdonning maʼlum hujayralarida sintezlanadi; molekulasi 19 uglerod atomidan iborat. Eng asosiysi — testosteron. Ayollar jinsiy gormonlari

— estrad iol , estron tuxumdon follikulalarida ishlab chiqariladi, ular 18 uglerod atomidan tuzilgan; progestinlar tuxumdonning sariqtanasida va b. struktur elementlarda sintezlanadi. Molekulasi 21 uglerod atomidan tashkil topgan. Eng asosiysi — progesteron. J. g . buyrakning magʻiz qavatida, homiladorlikda esa platsentada ham ishlanadi. J. g . organizmning erkaklik yoki urgʻochilik harakterini belgilaydi. Organizm balogʻatga yetishi davrida J. g . jinsiy hisni shakllantirish hamda markaziy nerv sistemasini faollashtirish funksiyasini bajaradi. Estrogen va gestagen gormonlarning oʻzaro taʼsiri tufayli otalangan urugʻ hujayra bachadonga
oʻrnashib (qarang Implantatsiya), homiladorlik va tugʻruqning maromida kechishini
taʼminlaydi. Bevosita tuxumdonda sariq tanada, shuningdek, bachadon va b. aʼzolarda hosil boʻladigan oqsil tabiatli J. g .dan relaksin (homiladorlikni saqlaydi, bachadon tonusini susaytiradi hamda chanoq suyagi boʻgʻimlari boylamini boʻshashtiradi); urugʻdon, urugʻ kanalchalari va tuxumdon follikulalarida yetiladigan ingibin (gipofizda follikulni stimullovchi gormon ajralishini boshqaradi) muhim ahamiyatga ega. J. g . tibbiyotda endokrin, akusher- ginekologik kasalliklarni davolash hamda koʻkrak bezi, prostata bezida xavfli oʻsmalar hosil boʻlishi jarayonining oldini olish maqsadida qoʻllaniladi.

93 . Jinsiy bezlarning fizioliogiyasi

Jinsiy bezlar ham aralash bezlarga kiradi. Ularning tashqi sekretsiya funksiyasi jinsiy hujayralar-spermatazoidlar va tuxum hujayra ishlab chiqarishdan iborat. Ichki sekretsiyasi - qonga jinsiy gormonlar ajratishdir.
Jinsiy gormonlar uch guruhga bo‘linadi: estrogenlar , gestagenlar va androgenlar . Estrogenlar va gestagenlar ayollar jinsiy gormonlari, ular ichida eng muhimlari estradiol, estron, progesteron . Androgenlar erkaklar jinsiy gormonlari bo‘lib, ulardan eng muhimi testosterondir .
Jinsiy gormonlar homila jinsini aniqlaydi, jinsiy a’zolar va ikkilamchi jinsiy belgilar rivojlanishini ta’minlaydi. Ular ta’sirida organizm va jinsiy a’zolar rivojlanishi, jinsiy aloqa qilish va bola ko‘rish darajalari yotadi.Testosteron moyaklarda
urug‘ naychalarining rivojlanishini va spermatotsitlar hamda spermatozoidlar hosil bo‘lishini ta’minlaydi.
Jinsiy balog‘atga etish davrida testosteron ta’siri ostida jinsiy olat va moyak kattalashadi, terida erkakcha tipdagi tuk (soch)lar rivojlanadi, tovush o‘zgaradi. Bundan tashqari testosteron oqsil sintezini kuchaytiradi, natijada o‘sish va jismoniy rivojlanish tezlashadi, muskullar massasi oshadi. Testosteronning suyak skeleti shakllanishi jarayonlariga ta’siri suyakning oqsilli asosi hosil bo‘lishini tezlashtirish va suyaklarda kalsiy yig‘ilishini kuchaytirishdan iborat. Buning oqibatida suyak uzunlashadi, qalinlashadi va mustahkam bo‘ladi.Erkaklar jinsiy gormonlari etishmovchiligida evnuxoidizm rivojlanadi: birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilar rivojlanishi kechikadi, suyaklar orasidagi mutanosiblik buziladi, ko‘krak, qorin pastida va sonlarda eg‘ yig‘iladi. Aksariyat sut bezlari kattalashadi va ruxiy o‘zgarishlar paydo buladi.
Estrogenlar esa follikullarning o‘sib, rivojlanishi va ulardan Graaf pufakchalari hosil bo‘lishi uchun zarur. O‘smirlik davrida o‘g‘il va qiz bolalarning tashqi qiefasi o‘zgarib, ikkilamchi jinsiy belgilar tez rivojlanadi. Yigitlarning tanasi va jinsiy a’zolarining rivojlanishi jinsiy aloqa qilish, eyakulyasiya (urug‘ otish), urug‘lantira olish darajasiga etadi.
Kizlarda estrogenlarning qondagi mikdori siklik ravishda o‘zgara boshlaydi. Gormonlar qonda va siydikda ko‘payib, etilgan Graaf pufakchasi erilib, undan tuxum hujayra chiqadi (ovulyasiya). Bir necha kun o‘tgach qiz birinchi marta hayz ko‘radi. Keyingi bir necha oy mobaynida jinsiy sikl va ovulyasiya muntazam takrorlanadigan bo‘ladi.Platsentar laktogen gormon sut bezlarini rivojlantiradi, homilaning rivojlanishini jadallashtiradi va progesteron sekretsiyasini kuchaytiradi. Platsentada hosil bo‘ladigan progesteron asosan mahalliy ta’sirga ega. Ekizaklar tug‘ilishi oraligidagi vaqt aynan shu gormonga bog‘liq. Ona siydiki bilan ajratiladigan estriol homila hayotchanligini aniqlashga erdam beradi.
Yo‘ldoshning yana bir gormoni relaksin qov suyaklari simfizini yumshatib, kichik tos suyaklari bog‘lamalarini bo‘shashtirib, tug‘ruq yo‘llarining kengayishiga imkoniyat to‘g‘diradi.
Jinsiy gormonlar jinsiy faoliyatdan tashqari boshqa jaraenlarga ham ta’sir ko‘rsatadi. Androgenlar oqsil sintezini tezlashtiradi, shuning uchun erkaklarda maskullar yaxshirok rivojlangan. Progesteron ta’sirida asosiy almashinuv ortadi. Boshqa gormonlar bilan xamkorlikda jinsiy gormonlar suyaklar o‘sishini boshqaradi, suyakka aylanish jaraenini tezlashtiradi.

94. 
    Esterogen (esteron, esterin,esterindiol)tasir mexanizmlari
    

Аёллар жинсий гормонлари безларидан (тухумдон) эстрогенлар ва

прогестерон ишлаб чи- карилади. Бу гормонларнинг ажралиши циклик характерга эга- дир, бу кизларда цайз куриш пайтида гипофизни гонадотроп гормонларининг секрециясига боглиц булади. Эстрогенлар фацат жинсий
безлардан эмас, бу гормонлар, оз милорда буйрак усти бези пустлоц каватининг турсимон соцасида цам ишлаб чицарилади. ^омиладорлик
пайтида эстрогенлар секре­ цияси, йулдошнинг гормонал фаоллиги таъсирида ортади. Бу гуруцда фаоллиги юцори булган гормон в-эстрадиол булиб
цисобланади. Сарицтананинг гормони прогестерон булиб, цайз куришнинг охирларида унинг секрецияси кучаяди.
Эстрогенлар таъсирида бирламчи ва иккиламчи аёллар ж ин­ сий белгиларининг юзага чициши тезлашади. Балогатга етиш дав- рида
тухумдонлар улчами, бачадон, цин ва ташци жинсий аъзо- ларнинг улчами катталашади. Пролиферация жараёнлари ва эн- дометрияда безнинг
катталашуви кузатилади, бу таъсир остеоб- ластлар фаоллигини ошириш
орцали намоён булади. Шу билан бир цаторда, суякнинг эпифизар тогайига таъсир этиб, унинг узу- насига усишини тормозлайди. Бу гормонларнинг
таъсири нати- жасида оцсиллар биосинтези кучаяди, ёгларнинг хосил булиши цам ортади, ортицча ёглар тери остига шундай тупланадики, аёл цоматини характерлаб беради. Эстрогенлар таъсирида аёл териси нозик, сиялик, ва капиллярлар билан яхши таъминланади, жун би­ лан цопланиши хам аёл
типига мансуб булади.

94. 
    Progesteronning tasir etish mexanizmlari
    

Прогестероннинг организмдаги ацамияти куйидагилардан ибо- рат: уругланган тухум хужайрасини эндометрияга инплантация- сига тайёрлайди.

Бу гормон таъсирида эндометрия хужайралари- нинг пролифератив ва
секретор фаоллиги ортади. Пролифератив ва секретор фаоллик сут безларида цам кузатилади, бу эса унинг улчамининг катталашувига олиб келади. Бу
безлардан жинсийгормонларнинг оз ишлаб чицарилиши цуйидаги
^олатларга: хай- знинг бузилиши, сут безлари, цин, бачадоннинг атрофиясига олиб келади. Суяк тизими >^ам куп узгаришларга учрайди, суякнинг эпифизар со^аси усишдан гухтайди. бу эса суякнинг узунасига усишини тормозлайди.
Бундай аёлларнинг ташки куриниши, эр- каклар тапщи куринишини эслатади ва овоз тембри паст булади.
Эстроген ва прогестерон ажралиб чивд-шининг бошцарили- ши гипофизнинг гонадотропин гормони орцали идора этилади. К^из болаларда бу гормон 9-10 ёшдан ажрала бошлайди. Гона- дотропинларнинг секрециясини эса кондаги аёллар жинсий гор- монларини купайиб кетиши тормозлайди.

94. 
    Laktotropin tasir etish mexanizmi?
    

Adenogipofizning yana bir gaormoni bu laktotropin yoki prolaktin korpus luteim funksiyasini raģbatlantiradi va sut hosil bòlishida qatnashadi.Erkak tanasida

prostata bezi va seminal vesikulalarning òsishini raģbatlantiradi. Prolaktin sekretsiyasi homila rivojlanishini ng 4-oyidan boshlanadi va homila rivojlanishini ng sònggi oylarida sezilarli kuchayadiYangi tuģilgan chaqaloqda u yuqori konsentratsiyalarda qayd etiladi. Ammo bir yil davomida uning qondagi
konsentratsiyasi sezilarli pasayadi va òspirinlik davriga qadar past bòlib qoladi. Òsmirlik davrida uning konsentratsiyasi yana kuchayadi va qizlar ògil bolalarga nisbatan kuchliroq bòladi.
Ayollarda bu gormonning vazifalari :1.homiladorlik paytida kòkrak kanallarini faollashtirish (laktatsiya uchun tayyorgarlik).2.emizish davrida sut ishlab chiqarish uchun qulay sharoit yaratish.3.òsmir davrida sut bezlari shakllanishida ishtirok
etish. 4.korpus lueteumning faolligini qòllab quvvatlash.(progesteron ishlab chiqaradi).5.ovuyatsiyada ishtirok etadi .Homiladorlik davrida prolaktinning konsentratsiyasi normal bulsa amniotik suyuqlikning ham hajmi va tarkibi normaldir.

94. 
    Гонад тизимининг эпифиз оркали идора килиниш механизми.
    

Гонадотроп гормонлар ёки гонадотропин лар. Аденогипо- физда икки хил гонадотроп гормонлар илаб чикарилади. Бу- лар фолликулостимулловчи ва лютеинловчи
гормонлардир. Фолликулостимулловчи гормон урғочи ҳайвон тухумдо- нида фолликулнинг ривожланишини ва уни Грааф хужайра- сига айланишини таъминлайди, эркак ҳайвонда эса уруғдон- даги сперматоген найчалар ривожланишини,
сперматогенез- ни ва простата безининг ривожланишини тезлаштиради. Лю-
теинловчи гормон таъсирида тухумдонда овуляциянинг рӯй бериши ва ёрилган Грааф хужайраси ўрнида сарик тана хосил бўлиши тезлашади. Вояга етмаган ҳайвонлар
организмига гонадотроп гормонларини мунтазам равишда юборилиб ту- рилса, уларнинг тезрок вояга етиши, жинсий аъзоларининг кат- талашуви ва иккиламчи жинсий белгиларнинг барвакт юзага чи- қиши кузатилади. Бундан англашиладики,
ушбу гормонлар жин- сий безлар фаолиятига таъсир этади. Гонадотроп гормонларнинr ажралиб чикиши интенсивлиги жинсий аълоқанинг рефлектор таъсирига, уруғдон ва тухумдон жинсий гормонларининг гуморал таъсирига, шунингдек, ташки муҳитнинг турли омилларига борлик бўлади. Гонадотропинлар секрецияси гипоталамуснинг
гонадолибе- рини орқали идора этилади. Бундан ташқари, манфий кайтар боғланиш механизми ҳам бу гормонларнинг секрециясида му- ҳим аҳамиятгa эга. Қонда
тестостерон кӱпайса, ЛГ секрецияси камаяди. Конда эстроген ва прогестерон гормонлари концент- рацияси ошса, бу иккала гормоннинг секрецияси камаяди.Epifizning funksiyasi . Epifizda serotonin hosil boʻlib , u epifizning oʻzida
melatoninga aylanadi . Bu gormonlar gipotalamusda hosil boʻluvchi gonadoliberinning va gipofizning oldingi boʻlagidan hosil boʻluvchi gonadotrop gormonlarni sekretsiyasini
susaytiradi yoki hatto toʻxtatib qo'ysa kerak . Shu bilan birga pinealotsit hujayralar bir talay oqsil gormonlarni ( gipofizning oldingi boʻlagida hosil bo'luvchi lyutropin gormoni sekretsiyasini susaytiruvchi antigonadotropin , qonda kaliy miqdorini oshiruvchi gormon va boshqalar ) hosil qiladi.

94. Timus fiziologiyasi.

Айрисимон без (тимус). Айрисимон без иммун тизимнинг мар- казий аъзоси бўлиб, эндокрин фаолиятни хам кўрсатади. Бу без тўқимасидан таъсир кўрсатиши ва ажратилишида фарки бўлган талай пептид ва оқсил табиатли физиологик моддалар олинган. Улар каторига лимфоцитларни рағбатлантирувчи гормон, тимозин, ти- мин, томотоксин ва бошкалар киради. Бу моддалар иммунитетнинг турли омилларига, лимфопоэзга, нерв-мускул ўтказилишига таъ- сир қилади. Аммо улар чин гормон

ҳисобланмайди. Мавжуд маълумотлар айрисимон безнинг иммун тизими ва ички
секреция безлари фаолиятини монандлаштириб турувчи аъзо, дей- ишга асос бўлади.

94. Timozin va timopoetinning ta'sir etish mexanizmi.

Timosin timus peptidlaridan birinchisidir. 1965 yilda Texas Universitetining bag'ishlangan laboratoriyalari A.L. Tibbiyot maktabi buzoq timusidan Goldstein 28 polipeptid komponentlari timozin deb ataladi. Hayvonlarga o'tkazilgan tajribada, preparat immunoreaktivlikni tiklay olishi isbotlangan. Keyinchalik molekulaning faqat timopentin deb ataladigan qismi faol ekanligi aniqlandi. Timosin T-supressorlarning turli funktsiyalarini modulyatsiya qiladi, limfokinlarni rag'batlantiradi, limfotsitlarning pishib etishiga yordam beradi. Timozinning gipotalamus-gipofizni stimulyatsiya qiluvchi tabiiy killer hujayralarining o'zaro ta'sirida, bir qator immunitetli gonadal tizimlarning shakllanishida ishtirok etadigan dalillar mavjud. Timosin gonadotropinlar ta'sirining sekretsiyasini kuchaytiradi, timus o'z steroidlari bo'lganida, timozinlar ishlab chiqarilishi kamayadi. Hozirgi vaqtda odam timusining timogen-alfa1 peptidining analogi sintez qilingan, zadaksinda ishlatilgan, bu grippga qarshi emlash paytida surunkali yordamchi terapiya (kuchaytirilgan immun javob) bilan bir xil. Sichqonlarda nafaqat gepatitga hissa qo'shadigan embrionning yuragidan miyokard infarktidagi chandiqni kamaytirish uchun emas, balki uning kengayishi paytida chap qorincha hajmini kamaytirish uchun timozin-beta 4 ajratiladi.

Timopoietin -asab-mushaklarning tarqalishini bloklaydi, T-limfotsitlarning prekursorlariga ta'sir qiladi.

94. Analizatorlarning fiziologiyasi.Retseptorning turlari.

Sensor tizimning umumiy fiziologiyasi . Sensor tizim ( 1.P.Pavlov bo'yicha analizator ) nerv tizimining bir qismi hisoblanib , u qabul qilishga ixtisoslashgan elementlar - sensor retseptorlar deyiladi , ular tashqi va ichki muhitdan ta'sirotlarni qabul qiluvchi , retseptorlardan olingan axborotni miyaga o'tkazuvchi nerv yo'llari va olingan axborotni qayta ishlovchi bosh miyadan iboratdir . Sensor tizim bosh miyaga axborotni yetkazib beradi . Har qanday sensor tizimning ishi turli ko'rinishda qabul qilingan ta'sirotlarni nerv impulslariga aylantirib , ularni neyronlar zanjiri orqali markaziy nerv tizimiga yetkazib berishdan iborat bo'ladi . Impulslar kelishi tufayli bosh miya katta yarim sharlari sezgilar , idroklar ,

tasavvurlar , ya'ni tashqi olam xissiy in'ikosining turli shakllari yuzaga chiqadi . Bosh miya yarim sharlariga kelgan axborotlar oddiy reflekslardan tortib , to insonning ruxiy faoliyati uchun zarurdir . SHuning uchun I.M.Sechenov « Bosh miya reflekslari » asarida « Psixik akt ongda tashqi hissiy qo'zg'alishdan tashqari xosil bo'la olmaydi » deb yozgan edi . I.P.Pavlov
retseptorlarni - analizatorning periferik bo'g'ini , afferent neyronlar o'tkazuvchi yo'llar bo'limini tashkil etsa , katta yarim sharlar po'stlog'i analizatorlarning markaziy oxirlari deb hisoblanadi .

Retseptorlarning sinflanishi . Amaliyotda retseptorlarning psixofiziologik sinflanishi muhim ahamiyatga ega bo'lib , ta'sirotlarga nisbatan sezish xarakteriga ko'ra : insonlarda ko'ruv eshituv , hid biluv , ta'm biluv retseptorlari , termo proprio vestibuloretseptorlar va og'riq retseptorlari tafovut etiladi ..

Retseptorlar ichki va tashqi retseptorlar deb ataluvchi ikkita katta guruhga ham bo'linadi . Ichki retseptorlar ( interoretseptorlar ) va tashqi ( ekstraretseptorlar ) .Interaretseptorlarga vestibulo - va proprioretseptorlar ( tayanch harakat apparatini retseptorlari ) hamma vistseroretseptorlar organlar holatidan signal beruvchi ) retseptorlar kiradi .

Ekstraretseptorlarga esa eshituv , ko'ruv , hid biluv , ta'm biluv retseptorlari kiradi .

Retseptorlarning tashqi muhit bilan aloqasining xarakteriga ko'ra distant , ta'sirlovchi manbadan axborotni ma'lum masofadan qabul qilinadi . ( Ko'ruv , eshituv va hid biluv ) va kontakt , retseptorlar ta'sirlovchini bevosita ta'sirida qo'zg'aladi ( tabm biluv , taktil ) Ta'sirlovchilarning tabiatiga ko'ra : retseptorlar : fotoretseptorlar , mexanoretseptorlar va boshqalarga bo'linadi . Barcha retseptorlar birlamchi - sezuvchi va ikkilamchi - sezuvchi retseptorlarga bo'linadi . Birlamchi sezuvchi retseptorlarga hid biluv , taktil va proprioretseptorlar kiradi . Ularning o'ziga xos tomoni shundan iboratki , ta'sirlovchi energiya nerv impulsga sensor tizimning birinchi neyronida ( ichki yuzaga chiqadi . Ikkilamchi sezuvchi retseptorlarga ta'm biluv , kuruv , eshituv , vestibulyar apparat kiradi . Ularda ta'sirlovchi

bilan birinchi neyron o'rtasida maxsus retseptor hujayrasi boʻlib , impulslar generatsiya qilmaydi . SHunday qilib , birinchi neyron bevosita qo'zg'almasdan balki retseptor hujayrasi orqali qo'zg'aladi .

94. Рецепторларнинг ишлаш механизми хусусиятлари;