Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

Xodisaldr silsilasi—xODisalar yunalishi ma’nosida.
Ali K,ushchi yuragi tikaya sanchilganday bezillab:
—-Kelgusi avlod tarixga. ^arab z^ukm yuritadur, ustod! — sedi. —Tarixni esa ilm aeush bitadur. Ilm az^li sizning ma’rifat yulida g^ilgan xizmatlaringizni eslaridan j^armas. Bunta shub^a ^ilmagaysiz, ustod!..
Mirzo Ulugbek boshini oz^ista tebratib, dardli jil- chayib >;uydi.
—Tashakkur, Ali...
Shu payt gurs-gurs oyo^ tovushlari eshitilib, oldin saroybon, uning or^asidan ovlarda kabobpazlik ^iladigan ba^alo^ bakovul kurindi. Bakovulning g^ulidagi kumush barkashda boda solingan nafis munazdash kuzacha bilan nozik xitoy pielachalari terilgan edi. Ba^alo^ bakovul­ning ketidan jazillab turgan kabob bilan alla^anday xushbuy z^id taratgan taomlar tuda barkashlarni 'kutarib yordamchilari kirib kelishdi. Bakovullar kullaridagi barkashlaryni xontaxtaga k;uyib chi^ib ketgunlaricha Mir­zo Ulugbek bir nu^taga tikilib sukutga chumib utirdi, keyin saroybonga yuzlaiib:
—Mavlono Muz^iddinga chopar ketdimu?—deb suradi.
—Choparlar g^aytib keldi, valinemat!
—Xush?
—Mavlono Muz^iddin ogir xasta emish, davlatpano>{!
—^m...—Mirzo Ulugbek unga "xup, ketaver! deb imo ^ildi-da, g^ovogini solganicha tilla z^oshiyali nozik pi- yolachalarga sharob g^uyarkan:
—Xasta emish,—deb suydi. —Sening bundan xabaring bormi, Ali?
—Yuk, ustod...
—Nechun?
Ali ^ushchi ungaysizlanib, joyida bir ^uzgalib z^uydi.
—Ez^timol eshitgandursiz, ustod. Shu yil kuklam mavlononing ojizasini... ^alandar ^arno^iy degan yosh - mudarrisga tilab, sovchilikka borgan edim. Mavlono, alxusus uning otasi Xoja Salo^iddin zargar satti^ ranjitib g^aytardi... K^olganini bilursiz, ustod.
Mirzo Ulugbek billur piyolalardagi tillarang sharob- ga tikilganicha sukut sav^lar edi. U chindan z$am "^olga- nini bilar" edi. Ali ^ushchi aytgan sovchilikdan sal keyin mavlono Mu^iddin z^izini amir Ibrozrtmbek tar- xonning kenzka ugliga nikoz^lab bergan, bu dabdabali tuyda Mirzo Ulugbek z^am ishtirok etgan edi. Lekin kup utmay, Mirzo Ulugbek ugli Abdullatifga g^arshi lashkar tortib, Jayg^un buylariga ketganida Samarkandsa dolgan sha^zoda Abdul’aziz amir Ibro^imbek ^glini ^atl sil- dirib, uning yosh ^ayligini uz ^aramiga olgan, sha^zoda- ning bu mash’um ishi amirlar orasida g^atti^ norozilik uygoggan edi..,
Mirzo Ulugbekning kuz oldiga bundan bir-ikki ^afta mu^addam ^aramda kurgan yosh nozanin keldi. Nozanin ^arir pushtirang parda or^asida bosh egib turgan bulsa ^am, Mirzo Ulugbek uning bulakcha ^usnidan, ^ayrilma soshlarining nafisligi, g^irra burnining chetidagi katta sora xoli, yozilib ketib, og; sho^i kuylagining etagiga tushgan mayin sochlarining xayoliy guzalligidan lol dolgan edi.
—1^izim,—dedi Mirzo Ulugbek, uning ma’sum va alla^anday ma’yus che^rasidan kuzini ololmay,—bular ish bulibdi. Endi saroyda ^olasenmu yo ketmo^ni tilaysenmu, ixtiyor uzingda...
Nozanin lablarini bilinar-bilinmas ^imirlatib;
—Ijozat bersangiz, ketamen, ^azratim,—dedi-yu, yuzi- ni ^ullari orasiga yashirib, pi^-pi^ yiglab yubordi.
Guyo fil suyagidan yasalganday bu oppo^ sullar, tir- no^lariga xina ^uyilgan bu nozik barmo^lar Mirzo Ulugbekka mavlono Mu^iddinning bir gapini eslatdi:
—Ojizam xattotlikda tengsizdur, on^azratim. Tila- sangiz, risolangizni kuchirib beradur.
Mirzo Ulugbek ushanda bu gapga ishon^iramasa $am, tarixiy risolalaridan birini berdi. Bir oydan keyin esa ipak ^ogozga kuchirilgan uz risolasini kurib, ^ayratda ^oldi: risola chindan ^am bulakcha bir ^usnixat va nafosat bilan kuchirilgan edi.
Mirzo Ulugbek unsiz titrab yiglayotgan nozaninning yalangoch g^ullarini kurganda angladi: bonuning ^usnixati xina ^uyilgan barmo^lariday nozik va guzal edi.
Mirzo Ulugbek sanamga ruxsat berdi-yu, uzi dar^ol sha^zodaga odam yubordi. Lekin... ne chora? Risht g^olipi- dan kuchgan edi!..
...Mirzo Ulugbek ogir tush kurib uygongan odamday kuzlarini artib, Ali K,ushchiga ^aradi.
—taolo sho^id, bu mash’um fojiada beguno^men, mavlono. Ammo uz barmogingni uzing chopolmas ekansen, ne g^ilay, uz pushtikamarimdan bulgan farzandim...
—Bilamen, ustod.
—^alandar ^arno^iyga ne buldi? Madrasani tark etib, darveshlikni ixtiyor etgan emish... Bu suz ^a^i^atmu?
—^a^i^at, ustod. Kup salo^iyatli yigit edi. Nadomat- lar bulgaykim, ushal tuydan keyin ustiga janda, boshiga kulo^ kiyib, madrasani tark etdi. Al^ol kucha-kuyda gadolik 1^ilib yurgan emish.
Mirzo Ulugbek labini tishlab yana jim soldi. Mu- naщsash piyolalardagi tillarang sharob kuyilganicha turar, kumush barkashdagi kabob sovib dolgan, buning ^ammasi ustodning esidan chi^san, ustod xaslotning tubsiz ummo- niga chumgan edi. Ni^oyat u chusur tin olib:
—O, osiy bandalar, bandalar!—deb ^uydi. Sung: — Tolibi ilmlar orasida, ishonchli yigitlar topilurmi?— deb suradi.
—Topilur, ustod...
—Topilsa... muddaoga utaylik, mavlono,—Mirzo Ulug­bek kaftini Ali ^ushchining tizzasiga k;uyib, kuzlariga tikildi.— E^timol eshitgandursen, Movarounna^r osmo­nini sora bulutlar ^oplamosda. Sha^zoda Abdullatif Jay^undan utib, Keshga ya^inlashib kelmoeda. Bukun dorussaltana Samarkand ^am xavf ostida turibdi... Eshitgandursen?
—Eshitganmen, ustod. Ammo... na^ot sul^-salo^ning chorasi topilmas? Agarchi siz sha^zodaning guno^idin utsangiz... _ch
Mirzo Ulugbek to^atsizlanib:
—\ay^ot!— deb xitob ^ildi.—Agarchi masala sha^zoda- ning guno^larini kschirmo^da bulsa, yurt osoyishtaligi yulida men sul^dan bosh tortmas edim. Ammo... sen sha^zodani bilmayssn, Ali. Bilmaysen!—Mirzo Ulugbek urnidan turib ketib, xonani bir aylanib chisdi.—Massad ne edi?—dedi u tuxtab.—^a! Seni bu dargo^ga chatsir- moedan muddao shukim, k^ir^ yil saltanat tebratib, orttirgan boyligim, rasadxona va kutubxonam, bitilgan va ^ali ni^oyasiga yetmagan risolayu kitoblarim—barchasi sening sulingdadur. Alsissa, bu xazinani jo\il gum- roe^lardan, ma^dud mutaassiblardan asrab ^olmog;... yolgiz sening ixtiyoringdadur. Ammo... —Mirzo Ulugbek k;ulla- rini kuksida ^ovushtirib, shogirdiga sinovchan tikildi.— Ammo esingda bulsin: kup xatarli yumush bu!
—Bilamen, ustod.
—Bilsang ^am uylab kur, Ali.
Ali 1^ushchi ^izarin^irab kulimsiradi.
—Na^ot fatsirdan shub^a ^ilursiz, ustod?
—Yu^! Agar shub^a filsam bu sirni ochmas edim, Ali. Ammo... sening umringga zavod bulmo^chi emasmen. Zero, ulamo atalmish a^li ^osir jo^illar ilm aeuliga tish- larini ^ayrab yurganidin xabaring bordur...
—Bor,— Ali ^ushchining esiga ya^inda "Mozori ka- lon"da ruy bergan mud^ish bir ^odisa tushdi.
Ulugbek madrasasining yigirma choglik talabalari ogir xastalikdan keyin vafot etgan bir mullavachchani dafn etgani "Mozori kalon"ga borgan edilar. Ular tobutni kutarib ^abriston ^urgoniga ya^inlashib ^olgan- larida, darvozadan bir guru^ murid va darveshlar KUR' shovida janob Nizomiddin Xomush chitsib keldi-yu, Kulidagi na^shinkor asosini zavoda silkitib:
—Daf bul!—deb ba^irdi. —Bul diyonatsiz xoki dar- [щi mukarramni makruk ipuiyp! Makru^!..
Ali 1^ushchi bylar: "Mozori kalon" masjidining mu- tavallisi bulmish bu kalondimog osiy banda kupdan beri shayxulislomlikni da’vo silib kelardi. Ammo niyatiga yetolmay ^ovurilib yurgan bu ja^olat bandisi sungti ilinjlarda fitnachi amirlar tudasiga sushilib, ustodga Karshi zimdan ish olib borardi.
—Xush, nechuk uylanib folding, Ali?
—Esimga anov mutaassib mutavalli janob Xomush tushdi...
—^a, bul kazrat kupdan beri men bilan zimdan olishib kelur. Guyo men ilm a^lini uluglab, ulamolarni kamsitar ermishmen. Uzing bilursen, Ali, men ^yech ^achon bul yumushni ^ilgon ermasmen. Din peshvolarini \amisha boshimga kutarganmen. • Bul jo^il ^azrat ersa... uning olishmogiga sabab shayxulislom bulmog;. Tamom, vassalom.
Ali 1^ushchi negadir bir sapchib tushdi. Mirzo Ulugbek uning tepasida ^amon 1^ul ^ovushtirib turar, Dorgan kuzlari ^isilgan edi. Ali ^ushchi yuragini muzlatgan sovu^ va^imani ^aydab:
—Ustodning farmoni shogird uchun amri vojibdur,— dedi.
—Puxta uyladingmu? Keyin pushaymon chekmaysanmu?
—Ustod!..
—Balli!—Mirzo Ulugbekning kuzlaridagi sinovchan ifoda ili»; me^r bilan almashdi.
—^ani, ortimdan yur, senga aytadurgon yana bir suzim bor!—Mirzo Ulugbek ruparadagi salomxona eshigini ochib, ichkariga kirdi.