Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

Totlig-totlig yeganlar, Turluk-turluk yeganlar, Oltin taxt Ulturganlar Tufros aro yotmishlar...
Usta Temur Samar^andiy miyigida kulimsirab: "Tuf- ro^ aro yotmishlar!" deb ^uydi.—O, bevafo toju taxt! Seni deb ne-ne g^atlu sirginlar bulmadi! Seni d«b ne-ne podsho^lar uzlarini utga urmadilar!
—Ammo, say^ot! ^yech bir sho^ uziga bundan bir sabo>( olmagandur!—Ali K,ushchi ma’yus bosh chay^ab, 1^alasdarga yuzlandi: —J^ap ^alay, Mirzo Abdulloni mu’min odam, deb eshitgan edim. Extimol, bu padarkush mustabidning taediri unga bir sabok bulur. Extimol, ilm a\liga Mirzo Abdullatifday bera^mlik ^ilmas. Bir oy-yarim oy sabr ^ilgaysen, shoir. Shoyad insofga kelib madrasani doyta ochea. Birga bulamiz. Burungiday tolibi ilmlarga radoamolik silamiz...
^alandar, guyo uz diliga sulos solayotganday, boshini xam dolib uzos uylanib doldi. Yu^, uning jismi Samarkandsa bulsa dom, rudo dochondan beri uz maska­mi—olis Karnodoa edi... u xayolan alladochon Xurshida bonu bilan birga dor va adirlar osha uz eliga yul olgan, butun ^albi, butun vujudi bilan uz yurtiga dorab talpinar edi.
—Tashakkur, ustod. Va lekin elimga ketmasam bulmas...
—Nechun?—dedi Miram Chalabiy doyajonlanib.—Insho- ollo^, xamisha bunday jabr-jafo bulmas...
Miram Chalabiyniig suziga mavlono Koshiy dom k^ushilib, uni kundirishga urina boshlashgan edi, gapga usta Temur Samardondiy aralashdi:
—Uglimni uz ixtiyoriga doygaysiz, bolam. Musofir yurtida sulton bulmovdan, uz yurtingda ulton bulmo^ a’lodur. Tugilgan elning turgayi xam yaxshi kurinadi, deydilar. Uglim ^alandar uz yurtini soginibdi. Unga ijozat bering, mavlono!—Usta shunday deb, duoga dol ochdi. Ustaning duoyi jonidan keyin Ali K^ushchi goriing eng xilvat joyiga yashiringan xurjunni oldirib, salandar ^arnodoyga bir dovuch la’l va javo^ir bilan bitta doyma tilla in’om etdi.
—Fadorga z^ilgan barcha yaxshiliklaringga ming-ming radoat, inim!—dedi u ovozi saltirab.—Kaminadan doyt- masa ollodan doytgay. Osoyishtalik bulsa ^aytib kelar- sen. Inshoollo^, diydor kurishgaymiz!..
Gor oldida ikkita ot tayyor turardi. Ular sushbor >;ucho^lashib xayrlasharkan, usta ^am, mavlono Ali K^ushchi sam beixtiyor kuzlariga yosh oldilar. Buni kurganda ^alandar ^am tomogi gip bugilganini sezdi-yu, otiga sakrab minib, ust-ustiga ^amchi bosdi...
Mana, dorussaltana allasachon oreada ^oldi. Ku^ak gogining etagida K^alandar K^alsonbek bilan Bos^onbekka \am ruxsat berdi. Xuddi uz ukalariday bulib dolgan bu oga-inilar bilan ^ucho^lashib xayrlashdi-da, jilga buylab otini yurttirib ketdi. Lekin xayoli domoy Samarkandsa. Kuz oldidan domoy ustodning gamgin chs^rasi ketmas, ^ulodoari ostida domoy ustaning doyajonli gaplari, bergan fotidosi yangrab turardi.
U guyo sha^arning ^ar bir dalasi, ^ar bir guzari, ^ar bir kuchasiga kirib chi^ar, xayolan gos rasadxona bilan, go^ salkam yigirma besh yil tuprogini yalab utgai Ulugbek madrasasi bilan vidolashar edi...Salkam yigirma besh yil! Usmirlik paytida kelgan osiy banda mana endi ^predan oshdi. Soch-so^oliga tushdi... Bu orada boshiga ne gurbat, ne kulfatlar tushmadi. Lekin ^ai^ taologa shukurkim, go\ boshiga u^ubat solsa, go$ inoyatini darig tutmadi: shu sha^arda u ilm ziyosidan ba^ramand buldi, shu sha^ri azimda Mirzo Ulugbek bilan mavlono Ali K^ushchiday allomai zamonlarga shogird tutinib, ularning meeue-mu^abbatlariga musharraf buldi...Yana taologa
shukurkim, u xiyonat y^liga kirmadi, uz ustodlari oldidagi shogirdlik g^arzini uzdi. Sunggi bir-ikki $afta, xususan, ilonning sgini yalagan K^apщir ^aygadir yu^olganidan beri, ^alandar uzini ^uyarga joy topolmay dolgan, mavlononi ^ut^arishdan umidini uzgan edi. Xay- riyat, ustaning: "Bu mu^arrab-us sultonlar orasida ol- tinga sotilmaydurgoni yuedur", degan suzi tugri chi^ib, boshsa bir yasovul topildi. Shu yasovul yordamida kecha, ni^oyat, ustodni ^ut^ardi. Mana endi pok vijdon bilan Xurshida bonuni olib uz yurtiga ketsa buladi. ^a, olloga yana bir bor shukurkim, bu maskanda unga shunday ulkan mu^abbat ato ^ildi... Bu mu^abbat uni sancha-^ancha ut-chug^a tashlasa ^am, oxiri, inshoollos, baxayr buldi. Nasib g^ilsa shu bukun bonuni olib uzo^ yulga chi^adi... Bir bechora kambagalga shundan boshsa ne kerak?
^alandarning esiga yana sunggi uchrashuv tushib, kungli bir xil bulib ketdi. U keyingi paytlarda bonuni uylarkan, usha kungi issi^ busalarni, kalbida uygongan bulakcha bir me^rni, ilgari ^yech ^achon ^is etmagan baxt tuygusini eslamo\chi bulardi. Lekin buning urniga ne­gadir kuz oldiga ^adeb bonuning gamgin che^rasi kelar, kuz yoshlarini ^ult-^ult yutib aytgan gaplari, "niko^ xutbasini u^iting, shar’iy xasmmngiz bu lay”, degan iltijolari ^ayta-^ayta esiga tushib, kungli algov-dalgov bulib ketardi...
Mana ^ozir ^am, dorussaltanadan chi^ibdiki, yuragini allasanday mub^am tuygular, teran bir mung changallab oldi. Bu noanik; ^islar, bu cheksiz ^aygu ayrili^danmi, bosh^ami—1\alandar buni izozutab beryulmas, lekin sancha urinmasin, undan sutula olmas, dorussaltanadan uzo^lashgan sayin ^oragini zir^iratgan bu ogri^ tobora ortib borardi...

1\alandar boshidagi telpagini tugrilab, osmonga zuara- di. Boya xuftonda zuuyuzulashgan bulutlar tarbagan, bax- malday mayin, tinizu osmon yulduzga tulib ketgan edi... Ana, eng tepada, zarday sochidib yotgan Somon y£lining ustida, Dubbi akbar sitoralari bitta-bitta bulib cha- razulab turibdi. Undan pastrozuda ^uLkar yulduzlari uchozudagi zuurday guj bulib miltiraydi. Zuzuro yulduzi zuali kurinmaydi, lekin tong yatsin, olis-olislarda it- larning zuurishi, xurozlarning zuichzuirigi eshitiladi... Ana, ung tomondagi tog chuzuzuilari chugday yalliglanib, Samarkand noniday yum-yumalozu tulin oy kurindi. Oy chizuishi bilan borlizu bulakcha bir ulugaorlik kasb etdi, kuirlar, adirlar, jilka buyidagi tuzuayzorlar—zuammasi notanish va allazuazaday sirli bir olamga uxshab ketdi...
^alandar otining boshini zuirga burdi... Ajabo: sunggi ikki zuaftada zuirlardagi maysalar tizzaga kelgan edi... ^alandar K,arnozuiyning yurtida kuklam sal kech keladi. Ezutimol u yozularda ut-ulanlar tizzaga kelmagandir, lekin yam-yashil zuirlarda, Sayxun buylaridagi cheksiz dashtlarda zuanuzgacha lolazuizgaldoklar ochilib yotgandir!..
^alandar K,arnozuiy Xurshida bonu bilan bu zuirlardan ot choptirib utishini, zuizil gilamday tushalgan zuizgaldozular, adirlar osha suyukli zuishlogiga kirib borishini uyladi. Uylarkan, kunglidagi gubor xiyol tarzuab, dili yorishganday buldi.
Oy chizuzuani uchunmi, sal utmasdanozu ufzu ozuarib, tog chuzuzuilari ustida Zuzuro yulduzi charazuladi. ^alandar ganish soyga tushganida tevarak-atrof yorishib, tepada zuishlozu boglari kuzga chalindi.
Kalandar otdan tushib yuz-zuullarini yuvdi, tazuorat olib, bomdod namozini uzuidi, sung, yuragi yana allakanday uvishib, otga mindi. U zuar safar shunday buladi, soydan utib zuishlozuzua yazuinlashayotganida visol orzusi bilan yugrilgan notinch bir zuis yopirilib kelib, sogingan zualbi bsto^at pitirlab usladi. Bukun u xiyol barva^tros keldi. E\timol, bonu z^ali uy^udan turmagandur? Issiz^ tushakda ma’sum gudakday tiniz^ nafas olib uxlab yotgandur!..
Yo rab! Bu ne?..
K,alandar 1^arno*;iy tepada, Bobomurod ota z^ovlisining devorlari oldida ot uynatib turgan besh-olti nafar suvoriylarni kurib, beixtiyor otining boshini tortdi. Olisdan suvoriylar uloz; talashayotgan chavandozlarga uxshar, bir joyda gir aylanishib, nimanidir tortishar. yigilgan olomon bilan olishar zdi. Ni^oyat, ulardan biri oit matoga uralgan bir narsani yerdan uzib, egariga ungarib oldi-da, davrani yorib chi^ib, k,ir bagirlab ot choptirib ketdi. Suvoriy otining boshini ^irga burayot- ganida, o^ mato orasidan nimadir sidirilib tushdi-yu, sochilib ketib, guyo i^opa baxmal rumolday zavoda nazokat bilan ^ilpiradi.
"Bonu!"—Bu fikr miyasida cha^mo^day cha^nagan ^alandar argumogiga ^amchi urdi. Chetan devor yonida turgan erkak-ayol barobar suvoriylar or^asidan yugurishdi. Lekin turna^ator bulib ketayotgan otli^lar tobora uzo^lashib borardi.
K^alandar {^arnotsiy usiz ^am uchib ketayotgan bulis argumogini ayovsiz ^amchilab borarkan, fikrlari ^uyunday charx urardi:
"Na^ot sunggi umidi sunsa! Na^ot kuz ochib kurgan sevgilisidan, bu zulmat ^a’rida porlagan yorug oftobidan ayrilsa? Insofu adolat sayda, ey parvardigor?"
Ana, birinchi suvoriy argumogini tuxtatib, o^ matoga Urab-chirmalgan, tuzgigan sochlari ot tuyo^lari ostida ^ilpiragan ayolni—uning Xurshida bonu ekaniga endi shub^a ^olmadi!—bonnsa otga mindira boshladi. Oi\ matoni yirtib, sullarini bushatib olgan bonu, suvoriy bilan olishar, uzini otdan yerga tashlashga urinar edi. Buni kurgan ^alandar argumogini ^atti^rok; ^amchiladi. U suvoriylarga ya^inlashib ^olganda, eng oxirgi otlis ugirilib saradi, k;aradi-yu, jon^olatda faryod kutarib ; otiga ustma-ust ^amchi bosdi.
"K,ash^ir! Dayus!"
Kdlandar ^ilichini ^inidan sugurib oldi. Kdpщir ^ich^irganda Xurshida bonuni otga mindirayotgan suvoriy ^am ugirilib ^aradi.
—Amir Jondor!
^alandarni kurgan amir ^am navkarlariga bir nima deb ba^irdi. Lekin ^alandar uning nima degaiini eshitmadi. U ^amon dod solganicha ot choptirib borayotgan Kdpp^irni zdgvib yetdi-da, oyo^arini uzangiga tiraganicha butun kuchi, butun ogirligi bilan uning dubulga kiygan boshiga ^ilich soldi. Shartta kesilib uchib ketgan du- bulgalik bosh ot tue^larining ostiga tushib, yumalab ketdi. K,alandarning nazarida, K,ash^irning yerda yumalab borayotgan boshi mudom chin^irayotganday tuyulib, yuragi zir^irab ketdi. Lekin oysimon egri ^ilichlarini uynatib, ustiga bostirib kelayotgan ikki suvoriyni kurib, ^ushini yigdi. Suvoriylardan biri, chamasi, sha^zodaning xorijiy navkarlaridan bulsa kerak, boshiga tuglik mis dubulga kiygan i^opa barzangi sipo^, egarga engashib oldinda kelar, ikkinchisi esa, sal oreada dolgan edi. K^alandar otini tugri barzangiga soldi. Zarb bilan tu^nashgan ikki argumos zorli kishnab, osmonga sapchidi. Barzangi oyo^larini uzangiga tirab egri ^ilichini osmon­ga kutardi. Lekin ^alandar otining boshini chapga burdi-yu, ung yonboshida dolgan barzangini bir ^amla bilan otidan uchirib yubordi. Buni kurgan ikkinchi suvoriy jon talvasasida otining boshini or^aga burdi. \alandar otini ayovsiz ni^tab, uni suvib borarkan, bir zum kuzi amir Jondor bilan Xurshida bonuga tushdi. Bonuni ^uyib yuborgan amir, ot ustida kamonini tortib, uzmo^chi bular, bonu esa, egardan yi^ilay-yi^ilay deb, unga tarmashar edi.
"Nomard!"
Kalandar sochib borayotgan suvoriyni tashlab, otining boshini amir Jondor tomon burdi, burdi-yu, kuksiga mislsiz zarb bilan sadalgan u^-yoyni changallaganicha otining buyniga mukkasidan yi^ildi. Jon talvasasida otining yoliga tarmasharkan, bonuning: "Mirzam!" degan faryodi ^ulogiga chalinganday buldi.
"Xurshida! Bonu... Shariy manku^am!.." xayolidan utdi uning. K^olsizlanib otdan sirpanib tusharkan, nechundir kuz oldiga olis K^aR^NO1^ ^irlaridagi guriston, guriston chstidagi otasining ^abri tepasida yiglab utirgan sing- lisi keldi. Sung, osmonu zamin—^ammasi chir aylandi-yu, charxpalak bulib ketdi.
* * *
Xurshida bonu bir necha bor ^ushidan ketib, bir necha bor ^ushiga keldi. Sungbor z^ushiga kslganida uz uylari, uz xonasida yotganini, tepasida yum-yum yiglab utirgan —Bustonimning guli! Bogimning bulbuli! Kuzingni och, oltinim!..
Kimdir labiga dir-dir titragan choynak tutdi. Xur­shida bonu ^uru^shagan lablari bilan bir-ikki k;ultum suv ichdi, icharkan, negadir kuz oldiga kuksidagi u^-yoyini changallaganicha otning buyniga mukkasidan yi^ilgan K,alandar keldi, ^ulo^lari ostida uning: "Bonu!" deb ^ich^irgan tovushi yangrab ketganday buldi-yu, tirnok^pa- rigacha achishib beto^at tulgandi... 1\aerdadir olisdan, guyo tuman orasidan, bobosining ovozi eshitildi:
—Yonidan jilma, kampir... ^ovlida amir Jondor kutib ultiribdi. Men tabibdan xabar olamen...
Amir Jondor!.. Bonuning nazarida, bu ikki suz misoli simob yanglig ^ulo^larini teshib utdi. Amirning mudrit ishi, bonuni siltab tashlab uzgan u^i, sung, uning faryodlariga ^ulok, solmay, otiga ungarib olib ^ochganlari esiga tushib, ingrab yubordi. Noga^on miyasida bir suz yar^ etdi: "Ogu!"
^a, \a, tokchada, uning zeb-ziynatlari solingan tilla ^utichasida, uzukning kuziga yashiringan moshdakkina ogu bor. Bu oguni u ^aramda topdirib olgan, lekin ichishga ulgurmagan, Mirzo Ulugbek ^azratlari ^aramdan bushatgach, tilla uzugining kuziga yashirib ^uygan edi!..
Xurshida bonu kuzlari bejo yonib, uyning tokchalariga saradi. Tilla ^uticha kurinmas edi...
Bonu talvasalanib utirgan enagasiga ^aradi:
—Enajon. rutinam, zeb-ziynatlarim k,ayda?
—Urnida, oppogim, urnida!—kampir shosha-pisha urnidan turib, ikki daricha urtasidagi tokcha oldiga bordi, tilla va kumush barkashlarning or^asiga k,ul su^ib, tanish tilla ^utichani oldi.
Xurshida bonu saltiros ^ullari bilan fgtichani ochib, ajib tovlangan ^immatba^o toshlar va zeb-ziynatlarni titkilashga tutindi: mana usha, katta yo^ut kuzli tilla uzuk!..
—Enajon!..—Xurshida bonu kampirni uydan chik;arish- ning ba^onasini topolmay duduglandi.—Enajon, bir pi- yola suv bering!..
—Suv?—dedi kampir tushunmay.—Mana, uzum sharbatg bor, bolam.
—Yus, yu^, suv bering, enajon, sovu^ suv!..
Sarosimada dolgan shurlik kampir kuymalanganich; tash^ariga yugurdi.
Xurshida bonu ignacha bilan uzukning yo^ut kuzin! kuchirdi. Tangriga shukur! t^opa mayizdekkina ogu uzuk ning kuziga yopishib dolgan edi. Xurshida bonu ush tirnogining uchi bilan kuchirib oldi, lekin ogzig solishdan oldin, kungli bir xil bulib, zeb-ziynatlarg