Fundamental iqtisodiyot

Dividend va foiz ko‘rinishidagi daromadlar joriy yilning I yarmida 257,5 mlrd so‘mni tashkil qildi, bu o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 98,1 mlrd so‘mga ko‘pdir. Mol-mulkni ijaraga berishdan olinadigan daromadlar 107,6 mlrd so‘mni tashkil qildi — o‘sish 73,1 mlrd so‘m. Tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlar 193,4 mlrd so‘mni tashkil qilib, 58,2 mlrdso‘mga oshdi.

XULOSA

Iqtisodiyotni tartibga solishda to'g'ri va bilvosita soliqlarning roli sezilarli darajada farqlanadi. To'g'ri soliqlar foyda (daromad) ga bog'liq bo'lib, iqtisodiy sikldagi o'zgarishlarga keskin ta'sir qiladi va o’z-o’zini tartibga soluvchi sifatida ishlatilishi mumkin. Bilvosita soliqlar esa iqtisodiy sikl fazalarining oʻzgarishiga nisbatan chidamli boʻlib, bu bilan iqtisodiyotning tanazzulga uchrashi davrida byudjet tizimiga soliq tushumlari kafolatini taʼminlaydi va iqtisodiy oʻsish omillariga taʼsir koʻrsatadi. Covid-19 pandemiyasi sharoitida, inqiroz hodisalari (yalpi ichki mahsulot va sanoat ishlab chiqarishining pasayishi, ishsizlikning ko'payishi, iste'molning kamayishi va boshqalar) fonida, to’g’ri soliqlardan soliq tushumlarining kamayishi bilan birga, ko'pgina mamlakatlar bilvosita soliqlar bo'yicha inqirozga qarshi soliqni tartibga solish choralarini ko'rdi.
Pandemiya oqibatlarini yumshatish maqsadida aksariyat mamlakatlarda fiskal choralar ko’rildi: bilvosita soliqlar stavkalarini oshirish, transchegaraviy operatsiyalar va raqamli xizmatlar uchun qo’shilgan qiymat solig’ini joriy etish, yangi bilvosita soliqlarni joriy etish (“Plastikga ispaniya solig'i”) va boshqalar. Masalan, Italiyada 2021-yil 1-yanvardan qo’shilgan qiymat solig’i stavkalarini oshirish toʻgʻrisida qonun bilan qaror qabul qilindi: pasaytirilgan – 10 dan 12% gacha, standart – 22 dan 25% gacha, 2022-yil 1-yanvardan 26,5% gacha. Saudiya Arabistonda 2020-yil may oyida standart qo’shilgan qiymat solig’i stavkasi 5 foizdan 15 foizga oshirildi. Shu bilan birga, ayrim mamlakatlarda biznesni qo'llab-quvvatlash bo'yicha soliq izmtiyozlari kuzatilgan: Xitoyda, masalan, kichik biznes va iqtisodiyotga investitsiyalar uchun qo’shilgan qiymat solig’i stavkasini pasaytirish; Kanada, Koreya, Tailandda - tibbiy mahsulotlarga import bojlari bekor qilindi.
O’zbekistonda 2020 yilgi pandemiya sharoitida inqirozga qarshi soliq imtiyozlari to’g’ri soliqlarga qo’llanildi, bu esa muallifning bilvosita soliqlarning neytralligi haqidagi xulosalarini yana bir bor tasdiqlaydi. Covid-19 pandemiyasining iqtisodiy oqibatlarini baholash va bilvosita soliqlarning soliq ta'sirining ushbu davrdagi jahon iqtisodiyotiga bog'liqligini ma'lum vaqtdan keyin aniqlash mumkin bo'ladi.
Shunday qilib, bilvosita soliqlarni belgilashning iqtisodiy oqibatlari aniq va xilma-xil bo'lib, ular nafaqat mikro, balki makrodarajadagi ta'sirlarni ham o'z ichiga oladi, bu bilvosita soliqlarning turli makroiqtisodiy ko'rsatkichlarga, masalan, YaIM darajasiga ta'siridan iborat. Ishlab chiqarish, chakana tovar aylanmasi, asosiy fondlarga investitsiyalar, iste'mol narxlari indeksi, eksport va import hajmi, bular birgalikda iqtisodiy o'sishga ta'sir qiladi. Amalda bilvosita soliqlarning iqtisodiyotga ta'siri mexanizmining natijalarini baholash nihoyatda qiyin, chunki asosiy ko'rsatkichlardan tashqari, dinamikada turli xil qo'shimcha omillarni hisobga oladigan ko'p o'lchovli modelni qurishni talab qiladi.