G. ahmedova, I. Xolbayev

7. Ko‘p elektronli atomlar 
 
7.1.  Ushbu  1)  H;  2)  He;  3)  Be;  4)  Li;  5)  B  atomlar  uchun  asosiy 
termlar yozilsin. 
(Javob: 1) 
2
S
1/2
; 2) 
1
S
0
; 3) 
2
S
1/2
; 4) 
1
S
0
; 5) 
2
P
1/2
) 
 
7.2.  Atomlarning  ushbu:  1) 
2
S;  2)
2
P;  3) 
4
P;  4) 
5
D  holatlari  uchun 
mumkin bo‘lgan termlar hisoblansin. 
(Javob: 1) 
2
S
1/2
; 2) 
2
P
1/2
; 
2
P
3/2
; 3) 
4
P
1/2
;
  4
P
3/2
;
  4
P
3/2
;
  4
P
3/2
;
  4
P
5/2
; 4) 
5
D
0
; 
5
D
1
;
 5
D
2
;
 5
D
3
;
 5
D
3
;
 5
D
4
) 
 
7.3.  Ushbu  atomlar:  1)  Li;  2)  Be;  3)  B;  4)  C;  5)  N  termlarining 
mumkin bo‘lgan multipletligi (2s+l) aniqlansin. 
(Javob: 1) 2; 2) 1 va 3; 3) 2 va 4; 4) 1,3 va 6; 5) 2,4 va 6) 
 

 
345
7.4. p- va d-elektronlarning Rassel-Saunders bog‘lanish turiga binoan 
kombinasiyasi uchun  mumkin bo‘lgan barcha termlar yozilsin. 
Ularning spektral belgisi berilsin. 
(Javob: Singlet termlar – 
1
P
1
, 
1
D
2
, 
1
F
3
; triplet termlar – 
3
P
01/2
, 
3
D
1,2,3
, 
3
F
2,3,4
) 
 
7.5.  s  va  p  holatlarda  bitta  valentli  elektroni  bo‘lgan  atomlar  uchun 
Lande ko‘paytiruvchisi g hisoblansin.  
(Javob: s holatda 2; p holatda 2/3 va 4/3) 
 
7.6.  Pauli  prinsipidan  foydalanib  atomdagi  elektronlarning  qanday 
N
max
 maksimal soni ushbu: 1) n, l, m, m
s
; 2) n, l, m; 3) n, l; 4) n 
kvant  sonlarining  bir  xil  qiymatlariga  ega  bo‘lishi  mumkin 
ekanligi ko‘rsatilsin. 
(Javob: 1) 1; 2) 2; 3) 2(2l+1); 4) 2n
2
) 
 
7.7.  To‘ldirilgan 
elektron  qatlami  n=3  kvant  soni  bilan 
xarakterlanadi.  Shu  qatlamda  ushbu:  1)  m
s
=+l/r;  2)  m=–2;  3) 
m
s
=–1/2 va m=0; 4) m
s
=l/2 va l=2 kvant sonlariga ega bo‘lgan 
elektronlarning soni N ko‘rsatilsin. 
(Javob: 1) 9; 2) 4; 3) 2; 4) 5) 
 
7.8.  1)  Bor;  2)  uglerod;  3)  natriy  atomlari  elektron  tuzilishining 
formulasi yozilsin. 
(Javob: 1) 1s
2
2s
2
p
1
; 2) 1s
2
2p
2
; 3) 1s
2
2s
2
p
6
3s
1
) 
 
7.9.  Atomning  K-,  L-  va  M-elektron  qatlamlarida  turishi  mumkin 
bo‘lgan  s-,  n-  va  d-elektronlarning  maksimal  soni  nechaga 
teng? 
(Javob: Ikkita s elektron; ikkita s elektron va oltita p elektron; ikkita s 
elektron, oltita p elektron va o‘nta d elektron) 
 
7.10. Asosiy holatda: 1) K- va L-qatlamlar, 3s-qobiq va 3p-qobiqning 
yarmi; 2) K-, L- va M-qatlamlar hamda 4s-, 4p- va 4d-qobiqlari 
to‘ldirilgan  atomlardagi  elektronlarning  soni  N  topilsin.  Bular 
qaysi atomlar? 
(Javob: 1) 15 (fosfor atomi); 2) 46 (palladiy atomi)) 
 
346
7.11. p va d elektronlardan iborat ikki elektronli sistemaning spektral 
termlari belgilarini yozing.  
(Javob: 
1
P
1
; 
1
D
2
; 
1
F
3
;
 3
P
0,1,2
;
 3
D
1,2,3
 va 
3
F
2,3,4
) 
 
7.12. Qaysi element atomida K, L va M qobiqlar 4s-holat to‘ldirilgan, 
4p-holat esa yarim to‘ldirilgan? 
(Javob: As) 
 
7.13.  Atomning  mumkin  bo‘lgan  maksimal  to‘liq  mexanik 
momentini  va  unga  tegishli  bo‘lgan  spektral  termning  belgisi 
topilsin: a) natriy, valent elektronining bosh kvant soni n=4; b) 
elektron konfigurasiyasi 1s
2
2p3d bo‘lganda. 
(Javob: a) 
2
F
7/2
, 
h
2
63
max
=
P
; b) 
3
F
4
, 
h
5
2
max
=
P
) 
 
8. Rentgen nurlari 
 
8.1. Chastotalari 6
⋅
10
19
 va 7,5
⋅
10
19
 bo‘lgan rentgen nurlarining to‘lqin 
uzunliklari topilsin. 
(Javob: 
λ
1
=50Å; 
λ
2
=0,04Å) 
 
8.2. Tormozlangan rentgen nurlanishining spektri qanday bo‘ladi? 
(Javob:  Tormozlangan  rentgen  nurlanishi  elektronlar  oqimining 
rentgen  trubka  anodida  tormozlanishi  natijasida  hosil  bo‘ladi. 
Anodga  kelayotgan  elektronlar  turli  energiyaga  ega.  Ularning 
tormozlanishidv to‘lqin uzunligi turlicha bo‘lgan rentgen nurlari hosil 
bo‘ladi, shunga ko‘ra spektr tutash (yaxlit) bo‘ladi) 
 
8.3.  Agar  tutash  rentgen  nurlanishi  spektrining  minimal  to‘lqin 
uzunligi 
λ
min
=1  nm  bo‘lsa,  rentgen  trubkasining  antikatodiga 
tushayotgan elektronlarning tezligi 
ϑ
 aniqlansin. 
(Javob: 21 Mm/s)  
 
8.4.  Tormozlangan  rentgen  nurlanishi  spektridagi  qisqa  to‘lqinli 
chegara 
λ
min
=15,5  pm  bo‘lsa,  rentgen  trubkasi  qanday 
kuchlanish ostida ishlayotganligi aniqlansin. 
(Javob: 79,8 kV) 

 
347
 
8.5.  Agar  Rentgen  trubkasi  U=30  kV  kuchlanish  ostida  ishlayotgan 
bo‘lsa,  tutash  rentgen  nurlanishi  spektrining  qisqa  to‘lqinli 
chegarasi 
λ
min
 aniqlansin. 
(Javob: 41 pm) 
 
8.6.  Skandiy  xarakteristik  rentgen  spektrining  K-seriyasidagi  eng 
katta to‘lqin uzunligi 
λ
max
 hisoblansin. 
(Javob: 304 pm) 
 
8.7.  Muayyan  elementning  chiziqli  rentgen  spektrini  tekshirish 
natijasida  K
α
-chiziqning  to‘lqin  uzunligi 
λ
=76  pm  ekanligi 
topildi. Bu qaysi element? 
(Javob: niobiy (Z=41)) 
 
8.8. Rentgen  nurlanishining spektrida  vanadiy K-seriyasining barcha 
chiziqlari paydo bo‘lishi uchun antikatodi vanadiy (Z=23) bilan 
qoplangan  rentgen  trubkasiga  qanday  eng  kichik  U
min
 
potensiallar  farqini  qo‘yish  kerak?  Vanadiy  K-seriyasining 
chegarasi 
λ
=226 pm. 
(Javob: 5,5 kV) 
 
8.9.  Marganes  (Z=25)  xarakteristik  spektrining  chizig‘iga  mos 
keluvchi foton energiyasi 
ε
 aniqlansin. 
(Javob: 5,9 kV) 
 
8.10.  Volfram  atomida  elektron  M-qatlamdan  L-qatlamga  o‘tdi. 
Ekranlash  doimiysp 
σ
  ni  5,5  ga  teng  deb  qabul  qilib, 
chiqarilgan fotonning to‘lqin uzunligi 
λ
 aniqlansin. 
(Javob: 0,14 nm) 
 
8.11. Rentgen  trubkasi  U=1  mV  kuchlanish  ostida  ishlaydi.  Rentgen 
nurlanishining eng kichik to‘lqin uzunligi 
λ
min
 aniqlansin. 
(Javob: 1,24 pm) 
 
 
348
8.12. Platina xarakteristik rentgen  nurlanishi spektridagi K
α
 chiziqqa 
tegishli  fotonning  to‘lqin  uzunligi 
λ
  va  energiyasi 
ε
 
hisoblansin. 
(Javob: 20,5 pm; 60,5 kV) 
 
8.13. Rentgen trubkasidagi qanday U
min
 eng kichik kuchlanishda mis 
K
α
 seriyasining chiziqlari paydo bo‘la boshlaydi? 
(Javob: 8,00 kV) 
 
8.14.  Mozli  qonuni  yordamida  hisoblang:  1)  alyuminiy  va  kobalt 
uchun  K
α
-chizig‘ining  to‘lqin  uzunligini;  2)  vanadiy  K  va  L 
qobiqlari  elektronlarining  bog‘lanish  energiyalari  orasidagi 
farq topilsin. 
(Javob: a) Al uchun 8,43Å; Co uchun 1,80Å; b) taqriban 5 keV) 
 
8.15. Rentgen trubkasida kuchlanishni U
1
=10 kV dan U
2
=20 kV gacha 
ko‘targanda  K
α
  chiziqlarining  to‘lqin  uzunliklari  oralig‘i  va 
qisqa  to‘lqin  chegarasi  n=3,0  oshdi.  Rentgen  trubkasi 
antikatodi elementining tartib raqami topilsin. 
(Javob: 
29
1
3
)
1
(
2
1
2
1
=




−
−
+
=
eU
eU
n
cR
n
Z
h
π
) 
 
9. Atom tashqi kuchlar maydonida 
 
9.1.  Atomning  holati  ikkita  spektral 
term bilan xarakterlanadi. 1) 
1
S 
va 
1
P;  2) 
1
D  va 
1
F  holatlar 
uchun  S,  L  kvant  sonlari  va  J 
kvant 
sonining 
mumkin 
bo‘lgan  qiymatlari  ko‘rsatilsin. 
Bu  holatlar  uchun  energetik 
sathlarning  tarxi  magnit  maydoni  bo‘lmagan  hol  uchun 
tasvirlansin. 
2-rasm 

 
349
(Javob:  1) 
1
S  term  uchun  S=0,  L=0,  J=0, 
1
P  term  uchun  S=0,  L=1, 
J=1; 2) 
1
D term uchun S=0, L=2, J=2, 
1
F term uchun S=0, L=3, J=3. 
Energetik sathlarning tarxi 2-rasmda ko‘rsatilgan) 
 
9.2.  Atomning  holati  ikkita  spektral  term  bilan  xarakterlanadi.  1) 
2
S 
va 
2
P; 2) 
3
P va 
2
D; 3) 
3
S va 
3
D holatlar uchun kvant soni J ning 
mumkin  bo‘lgan  qiymatlari  ko‘rsatilsin.  Magnit  maydon 
bo‘lmaganda  bu  holatlar  uchun  spin-orbital  ta’sirni  (tabiiy 
multiplet  ajralish)  hisobga  olib  energetik  sathlarning  tarxi 
tasvirlansin. 
 
(Javob: 
1
S term uchun J=1/2; 
2
P 
term  uchun  J=1/2,  3/2;  2) 
3
P 
term  uchun  J=0,  1,  2; 
2
D  term 
uchun  J=3/2,  5/2;  3) 
3
S  term 
uchun J=1; 
3
D term uchun J=1, 
2, 3. Energetik sathlarning tarxi 
3-rasmda tasvirlangan. 
 
9.3.  Holatlari:  1) 
2
S;  2) 
2
P
3/2
; 3) 
2
D
5/2
; 4) 
1
F
3
 
spektral 
termlar 
bilan  aniqlanadigan 
magnit  maydondagi 
atomning  energetik 
sathlarining 
ajralishi 
tarxiy 
ko‘rinishda 
tasvirlansin  va  m
J
 
kvant 
sonining 
mumkin 
bo‘lgan 
qiymatlari 
aniqlansin. 
(Javob: 1) –1/2, 1/2;  
2) –3/2, –1/2, 1/2, 3/2; 3) –5/2, –3/2, –1/2, 1/2, 3/2, 5/2;  
3)  –3,  –2,  –1,  0,  1,  2,  3.  Energetik  sathlarning  magnit  ajralishi  4-
rasmda tasvirlangan) 
 
3-rasm 
4-rasm 
 
350
9.4.  Zeyemanning  murakkab  (anomal)  hodisasida  atom 
2
P
1/2
  term 
bilan aniqlanuvchi holatdan 
2
S
1/2
 holatga o‘tgan holida spektral 
chiziqlarning  siljishi 
∆ω
  hisoblansin.  Siljish  birligi  sifatida 
normal (Lorens) siljishi 






=
∆
h
B
µ
ω
 B qabul qilinsin. 
(Javob: –4/3
∆ω
0
, –2/3
∆ω
0
, 2/3
∆ω
0
, 4/3
∆ω
0
) 
 
9.5. 
λ
=0,612  mkm  bo‘lgan  spektral  chiziq  H  magnit  maydonida 
Zeyemanning  normal  effektini aniqlaydi. Bu  chiziqning chetki 
komponentalari oralig‘i 
∆λ
 topilsin. H=10 kE. 
(Javob: 
∆λ
=
λ
2
eH/2
π
mc
2
=0,35Å) 
 
9.6.  Atom  kuchlanganligi  H=2,5  kE  bo‘lgan  magnit  maydonida 
ajralishning  to‘liq  kattaligi  hisoblansin  (kE  larda):  a) 
1
D  term 
uchun; b) 
3
F
4
 term uchun. 
(Javob: a) 5,8
⋅
10
–5
 eV; b) 
∆
E=2gJ
µ
B
H=14,5
⋅
10
–5
 eV, bunda g – Lande 
faktori, J – ichki kvant soni) 
 
 
10. Molekulalar 
 
10.1. Vodorod  molekulasi tebranishining xususiy  doiraviy chastotasi 
ω
=8,08
⋅
10
14
 s
–1
. Molekula klassik tebranishlarining amplitudasi 
A topilsin. 
(Javob: 
5
,
12
=
=
µω
h
A
 pm) 
 
10.2. CO molekulasi tebranishining xususiy  doiraviy chastotasi 
ω
  ni 
bilgan  holda  (
ω
=4,08
⋅
10
14
  s
–1
),  kvazi  qayishqoq  kuchlar 
koeffisiyenti 
β
 topilsin. 
(Javob: 
β
=
µω
2
=1,89 kN/m) 
 
10.3.  Agar  angarmoniklik  koeffisiyenti 
γ
=0,0208  bo‘lsa,  HBr 
molekulasi  ega  bo‘lgan  tebranma  energetik  sathlarning  soni 
aniqlansin. 
(Javob: 24) 

 
351
 
10.4.  H
2
  molekulasi  uchun  ikkita  qo‘shni  energetik  sathlarning 
maksimal  va  minimal  (noldan  farqli)  oraliqlari  necha  marta 
farq qiladi (
γ
=0,0277)? 
(Javob: 16,2) 
 
10.5.  Xususiy  doiraviy  chastotasi 
ω
=2,98
⋅
10
14
  s
–1
  va  angarmoniklik 
koeffisiyenti 
γ
=9,46
⋅
10
–3
  ma’lum  bo‘lgan  O
2
  molekulasining 
maksimal tebranish energiyasi E
max
 aniqlansin. 
(Javob: E
max
=ħ
ω
/(4
γ
)=5,18 eV) 
 
10.6. Agar CO molekulasining xususiy chastotasi 
ω
=4,08
⋅
10
14
 s
–1
 va 
angarmoniklik 
koeffisiyenti 
γ
=5,83
⋅
10
–3
 
bo‘lsa, 
uning 
dissosilanish  energiyasi  D  (elektron-voltlarda)  aniqlansin. 
Potensial  egri  chiziqda  tebranma  energetik  sathlarning  tarxi 
tasvirlansin va unda dissosilanish energiyasi qayd etilsin. 
(Javob: 
eV
E
d
4
,
11
4
)
2
1
(
=
−
=
γ
γ
ω
h
) 
 
10.7. Agar N
2
 molekulasining dissosilanish energiyasi D=9,80 eV va 
xususiy  doiraviy  chastotasi 
ω
=4,45
⋅
10
14
  s
–1
  bo‘lsa,  uning 
angarmoniklik  koeffisiyenti 
γ
  topilsin.  Potensial  egri  chiziqda 
molekula  energetik  sathlarining  tarxi  tasvirlansin  va  unda 
dissosilanish energiyasi qayd etilsin. 
(Javob: 
3
10
36
,
7
2
4
−
⋅
=
+
=
ω
ω
γ
h
h
d
E
) 
 
10.8. Ikki atomli molekulaning eng past g‘alayonlangan holatga mos 
keluvchi impuls momenti L topilsin. 
(Javob: 1,49
⋅
10
–34
 J
⋅
s) 
 
10.9. Ikki atomli molekulaning birinchi aylanma sathdan ikkinchisiga 
o‘tishida uning impuls momentining o‘zgarishi 
∆
L aniqlansin. 
(Javob: 1,10
⋅
10
–34
 J
⋅
s) 
 
 
352
10.10.  Birinchi  g‘alayonlangan  aylanma  sathda  turgan  Sa 
molekulaning  aylanma  harakati  burchak  tezligi 
ω
  aniqlansin. 
Yadrolararo masofa d=189 pm. 
(Javob: 1,57
⋅
10
–11
 s
–1
) 
 
10.11.  Agar  yadrolararo  masofasi  d=113  pm  bo‘lsa,  CO  molekulasi 
uchun  aylanish  doimiysi  B  hisoblansin.  Javob  millielektron-
voltlarda ifodalansin. 
(Javob: 0,238 MeV) 
 
10.12.  Aylanma  harakat  energiyasi  E
z
=2,16  MeV  bo‘lgan  kislorod 
molekulasining impuls momenti L topilsin. 
(Javob: 3,66
⋅
10
–34
 J
⋅
s) 
 
10.13.  Agar  CO  molekulasi  chiqaradigan  sof  aylanma  spektrning 
qo‘shni  chiziqlari  orasidagi 
∆
E  intervallar  0,48  meV  ga  teng 
bo‘lsa.  CO  molekulasining  inersiya  momenti  I  va  yadrolararo 
masofasi d topilsin. 
(Javob: 14,6
⋅
10
–46
 kg
⋅
m
2
; 113 pm) 
 
10.14. HCl molekulasi uchun energiyalarining farqi 
∆
E
z+1,z
=7,86 meV 
bo‘lgan  ikkita  qo‘shni  sathlarning  aylanma  kvant  soni  z 
aniqlansin. 
(Javob: 22 va 3) 
 
10.15. Sof aylanma spektrga taalluqli 
ν
=1250 mkm to‘lqin uzunligiga 
ega  bo‘lgan  spektral  chiziq  chiqarishida  azot  molekulasining 
impulsi qanchaga o‘zgarishi aniqlansin. 
(Javob: –1,035ħ (J=2
→
J=1)) 
 
10.16.  N
2
  molekulasi  uchun  ushbular  topilsin:  1)  agar  yadrolararo 
masofa  d=110  pm  bo‘lsa,  inersiya  momenti  I;  2)  aylanish 
doimiysi  B;  3)  molekulaning  uchinchi  aylanma  energetik 
sathdan  ikkinchisiga  o‘tishida  energiyaning  o‘zgarishi 
|∆
E
|
. 
Nisbiy atom massasi A
N
=14. 
(Javob: 1) 1,40
⋅
10
–46
 kg
⋅
m
2
; 2) 0,259 MeV; 3) 6 V=1,55 neV) 
 

 
353
10.17.  Agar  CH  molekulasining  sof  aylanma  nurlanish  spektrining 
qo‘shni  chiziqlari  orasidagi  intervallar 
∆ν
=29  sm
–1
  bo‘lsa,  bu 
molekulaning yadrolari orasidagi d masofa topilsin. 
(Javob: 112 pm) 
 
10.18.  HCl  molekulasining  sof  aylanma  spektri  ikkita  qo‘shni 
spektral chiziqlarining to‘lqin uzunliklari 
ν
1
 va 
ν
2
 mos ravishda 
117  mkm  va  156  mkm  larga  teng.  HCl  molekulasi  uchun 
aylanish doimiysi (sm
–1
) hisoblansin. 
(Javob: 
1
2
1
7
,
10
1
1
2
1
−
=




−
=
sm
B
λ
λ
) 
 
10.19. Aylanma  kvant soni z bo‘lgan ikki atomli  molekula energetik 
sathlarining qo‘shilish (aylanish) karraliligi aniqlansin. 
(Javob: 2J+1) 
 
 
354
TEST  SAVOLLARI 
 
1.
 
Issiqlik nurlanishi qaysi vaqtda vujudga keladi? 
a) Havo tarkibidagi elementlar miqdorining o‘zgarishida; 
b) Elektronlarning vakuumdagi harakatida; 
d) Rentgen nurlari elektronda sochilishida; 
e) Modda atom va molekulalarining issiqlik harakati tufayli. 
 
2.
 
Absolyut qora jismning amaldagi modeli qanday? 
a)  Juda  kichik  tirqishga  ega  va  ichki  sirti  qoraga  bo‘yalgan 
deyarli berk bo‘lgan kovak idishdan iborat qurilma; 
b) Ichkari qismi qora kuya bilan to‘ldirilgan kub shaklidagi idish; 
d) Tashqi sirti qora rangdagi butunlay berk bo‘lgan silindrsimon 
idishdan iborat; 
e) Tushgan nurlarni to‘liq qaytaradigan shisha idish. 
 
3.
 
Absolyut qora jism nurlanishi spektridagi egri chiziqlar qaysi 
kattaliklar orasidagi bog‘lanish ifodalaydi? 
a) Issiqlik nurlanishi energiyasining uzluksizligini ifodalaydi; 
b) Issiqlik nurlanishi impulsining chastotalar bo‘yicha 
taqsimlanishini ifodalaydi; 
d) Absolyut qora jism nur chiqarish qobiliyatining to‘lqin 
uzunlikka bog‘liqligini ifodalaydi; 
e) Issiqlik nurlanishini spektrining infraqizil sohasini ifodalaydi. 
 
4.
 
Kirxgof qonuni qaysi formulada to‘g‘ri ifodalangan? 
a) 
T
T
T
E
A
E
λ
λ
λ
=
; 
b) 
ε
λ
λ
=
A
E
; 
d) 
Τ
=
λ
λ
λ
λ
ε
1
T
T
E
; 
e) 
eU
A
E
=
. 
5.
 
Jismlarning nurlanishi to‘g‘risidagi Plank gipotezasi qanday? 
a)  Jismlarning  nurlanishi  uzluksiz  emas,  balki  alohida  ulushlar 
(kvantlar) sifatida chiqariladi; 
b) Jismlarning nurlanishi uzluksiz ravishda davom etib turadi; 

 
355
d)  Jismlarning  nurlanishi  temperaturaga  bog‘liq  ravishda  ortib 
boradi; 
e) Jismlarning nurlanishi doimiy jarayondir. 
 
6.
 
Issiqlik nurlanishi to‘g‘risida Plank formulasi qaysi kattalikni 
tushuntiradi? 
a)  Issiqlik  nurlanishi  to‘liq  spektrida  energiya  taqsimlanishining 
zichligini tushuntiradi; 
b) Absolyut qora jismning issiqlik yutishini tushuntiradi; 
d) Jismlarning issiqlik chiqarishini tushuntiradi; 
e) Absolyut qora jismning nurlarni qaytarishini tushuntiradi. 
 
7.
 
Stefan-Bolsman 
qonuni 
qaysi 
kattaliklar 
orasidagi 
bog‘lanishni 
ifodalaydi 
va  uning 
formulasi 
qanday 
ko‘rinishda? 
a) Jismning nur yutish qobiliyatining jism massasiga bog‘liqligini 
ifodalaydi;