G. E. Karlibaeva, N. S. Matjanov fiZika ham astronomiya oqitiw metodikasi

16-§. OQIWSH
i
L
a r d i
 TU R Li T iP T E G i MASELELERDI 
SHESHiW GE UYRETIW
Ameliy shinigIW[ar(ja ozlestiriletugin konlikpeler oqitiwshi 
tarepinen berilgen jol-joba bolajaq qaniygelerdin oz betinshe ham 
doretiwshilik junuslarm rawajlandiriwda ulken orm iyeleydi.
Ameliy shmig1W(jm jemisi tiykarman lekciyalar sipati ham 
oqiwshilardin oz betinshe tayarhgi arqali tamiyinlenedi.
Oqiwshilardin sabaqliqlardan oqiw materiahn (otilgen temam) 
qanday darejede ozlestirgenligi ameliy shimgiwlardin natiyjesin 
tamiyinleydi. Bul shimgiwlar oqiwshilardin erkin halda pikir 
almasiwlari ham tusinbegenlerin tusinip aliwga imkaniyat jaratadi.
Zamanagoy bilimiendiriw sharayatmda bilimlerdi keneytiriw 
ham bekkemlewge bagdarlangan ameliy shimgiwlardin tiykargi 
funkciyalari tomendegilerden ibarat boliwi kerek:
1. Oqip - uyreniw funkciyasi - lekciya ham oz betinshe ju- 
mislar dawaminda iyelegen bilimlerin keneytiw ham bekkemlew.
2. Oqitiw funkciyasi - klass aldmda oz betinshe shigiw, 
pikirin bayan etiw5 magliwmatlardi uliwmalastinw ham analiz 
etiwge liyretiw.
3. Tarbiyahq ftm^ciya _ dunya qarasti qaliplestiriw, oz 
betinshelilik ham ilimiy izleniwshilik qasiyetlerin tarbiyalaw.
4. Tekseriw funkciyasi - oqiwshilardin bilim darejesin 
bahalaw ham oz betinshe jumislar sipatin baqlaw.
Bilimlerdi keneytiwge ham bekkemlewge bagdarlangan 
ameliy shimgiwlar tomendegi formalarda otkeriledi:
1. Oqitiwdi qadagalaw sabaqlari - bul ameliy sabaqlarda 
oqiwshilar sorawlarga juwap beredi, jazba tekseriw jumislan 
otkeriledi.
Bunday sabaqt,ri tikargi maqseti ozlestirilgen bilimlerdin en 
joqargi qadagalaniYvin tamiyinleydi.
2. Oqitiwga bagdarlangan ameliy sabaqlar - bunda tiykarman 
oqiwshilardin oz betinshe shigiwlan sholkemlestiriledi.
3. Ddredwshilik sabaqlarmda - oqiwshilardin oz betinshe 
jumislari en jo q an darejege shigadi, dodalawlar, 
pikir 
almasiwlar,
84

---

referatlardi oqitiwshi ham oqiwshilar aldinda qorgaw sabaqtm 
tiykargi mazmumn quraydi.
4. 
Tapsirmam ormlawga bagdarlangan sabaqlar — aniq 
derekler tiykarmda turli oymlar tarizinde otkeriledi.
Masele sheshiwge qanday kirisiw, om qanday tamamlaw 
kerek degen soraw tuwiladi.
Bul sorawga juwap sol, masele sheshiwdin algoritmin (“Algo- 
ritm” sozi qanday da bir processtin amq suwretleniwin, om 
ormlawga baylanish qagiydam bildiredi) biliw kerek, yagmy 
algortmin biliw ham om amelde qollana ahw, maseleler sheshiw 
processin tezlestiredi.
Fizikadan maseleler sheshiw metodikasina baylanish bolgan 
metodikahq adebiyatlardi analiz etip uhwmalastinw fizikanm 
barliq bolimlerine tiyisli maselelerdi sheshiw algortminin ozine 
saykes pariq etiwshi tareplerinin bar ekenligin korsetedi.
Biz shartli rawishte tomendegi ush basqishti fizikanm har bir 
bolimi ushm uhwma bolgan masele sheshiw algortmlerdi izbe- 
izligi dep ajiratamiz.
I basqish: har qanday fizikahq masele tiykarmda fizika 
mzamlanmn qanday da bir menshikli hall jatadi. Usi sebepli tek 
bir kursqa tiyisli maselelerdi islewden aldin, usi maselelerdi oz 
ishine ahwshi fizikahq teoriyam teren uyreniw usinis etiledi.
II basqish: masele sheshiw om bir neshe marte diqqat penen 
oqiwdan ham mazmumn tusinip ahwdan baslanadi. Masele shartin 
oqiw menen darhal, itibardi tiykargi izlenip atirgan mugdarga 
qaratpay, om tez tabiwga hareket islemew kerek. Kerisinshe, 
maselede sawlelengen fizikahq qubihslardi jaqsilap tusinip ahw, 
bul qubilis tiykarmda fizikahq mzamlardi ham formulalardi eske 
tusiriw lazim. Qanday da bir fizikahq qubihsti dalillew yamasa 
esaplaw kerek bolsa, yamasa suwretin sahw talap etilse, maselede 
qanday shamalar berilgenligin hamde jasinn shartlerin, tabihwi 
kerek bolgan shamalardi aniqlastmw zanir.
III basqish: maselede sizilma berilgen bolsa, olardi diqqat 
penen uyrenip ham duns koshirip ahw kerek. Eger maselede 
sizilma berilmegen bolsa, oqiwshi maselenin shartine baylanish
85

---

fizikahq processti koz aidina keltirip, omn mazmumn toliq 
sawlelendiriwshi sizilma sizip aliwi kerek boladi.
Barliq basqishlarga tiyisli jane bir uhwma tariyip sonnan 
ibarat, har bir bolimge saykes nawbettegi basqishlardi ormlap 
bolgannan keyin almgan natiyjeni analiz etip, dunshgin tekserip 
ahwi kerek boladi. Almgan natiyjenin durishgm isenim asil 
etkennen son, esaplawlardi ormlaw lazim.
Esaplawlardi ormlaganda bir qansha esaplaw texnikasman 
paydalamw kerek, bul bolsa waqitti unemleydi.
Misal retinde tomendegi maselelerdi shesheiw algoritmine 
toqtahp otemiz:
I-misal. Samolet baqlaw baslangan momente koordinatalari 
xo=0, yo=400 m noqatta ham vertikal XOY tegisliginde 100 —
S
tezlik penen gorizontqa 30° liq muyesh astmda ten olshewli jane 
tuw n siziqh qozgalgan edi. Koordinatalardin waqitqa garezlilik 
tenlemelerin x=x(t), y=y(t) ham traektoriyamn tenlemesi y=y(x) 
jazin.