G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

8.4-rasm. Taglik 
 
8.5-rasm. Adilak 

---

105 
AOB) ning (O) nuqtasiga tegib o’tib gorizontal holatini egallaydi. Geodezik 
asboblarning asosiy o’qlarini gorizontal va vertikal holatga keltirishda adilakning 
shu hususiyatidan foydalaniladi. 
Adilak shkalasi bir bo’lagining burchak qiymati (2 mm) adilak bo’lak 
qiymati deb ataladi. Adilak bo’lak qiymati geodezik asboblarda asosan 1’ dan 2” 
gacha bo’ladi. Adilak bo’lak qiymati r” quyidagi formula yordamida topiladi: 
r" =
lρ"
R
=
2mm206265"
Rmm
(8.1) 
bu yerda: l- adilak shkala bo’lagining chiziq uzunligi; R-adilak naychasi yoyining 
radiusi; ρ”-burchakning radian qiymati.Adilak bo’lak qiymati ma`lum bo’lsa, uning 
o’qi gorizontalga nisbatan qancha og’ishganligini bilish qiyin bo’lmaydi. Masalan, 
bo’lak qiymati 30” bo’lgan adilak pufakchasi nol punktdan ikki bo’lakka qochsa, 
adilak o’qi gorizontalga nisbatan 2×30”=60” og’ishgan bo’ladi va h.k. 
Adilak bo’lak qiymati adilakning sezgirlik darajasini ko’rsatadi. Adilak 
sezgirligi, ya`ni pufakchaning eng baland joyi tezda va aniq egallashi naycha ichki 
yuzasining silliqligiga, naycha ichidagi suyuqlikning hususiyatiga, pufakchaning 
uzunligiga, 
temperatura 
va 
boshqalarga 
bog’liq. 
Pufakchaning normal uzunligi 
odatda shkala uzunligining 0.3-0.5 
qismiga teng bo’lishi lozim. 
Adilak pufakchasiga temperatura 
katta 
ta`sir 
ko’rsatadi. 
Temperatura ta`sirini kamaytirish uchun ba`zi bir asboblarda adilak naychasining 
bir uchiga kamera 4 qilingan (8.5-rasm c). Bunday adilaklar kamerali adilak deb 
ataladi. Temperatura o’zgarishi kamerali adilaklarda pufakchaning uzunligiga 
sezilarli ta`sir etmaydi. Ba`zi geodezik asboblarda, chunonchi nivelirlarda adilak 
pufakchasining holati maxsus prizma yordamida kuzatib turiladi. 
Ayrim geodezik asboblarda silindrik adilak bilan birga sezgirligi kam 
bo’lgan doiraviy adilak ham ishlatiladi. Doiraviy adilak (8.6-rasm) ichki yuzasi