G’afur G’ulom lirikasining o’ziga xos xususiyatlari

Muncha ham chiroylisan, aziz Vatanim,
Bodomday ming koʻz bilan sevar badanim.
Sensan avval-oxir, sensan sevganim,
Jonim, yurak qonim, hatto shu tanim
Bir butun holicha bari seniki.⁷
“Ahmad yomon bola emas-ku, ammo…” sheʼrida Ahmad obrazi orqali “Sogʻlom tanda – sogʻ aql” maqolidagi mazmunni oʻziga xos tarzda yoritadi. Shoirning mahorati shundaki, shartlilik asosida Ahmadning tana aʼzolarini jonlantiradi va Ahmad oʻz tozaligiga befarq qaragach, bu aʼzolar majlis qilib har biri soʻzga chiqadi va egasidan norozi ekanliklarini aytib, uni tanqid qilishadi. Gʻafur Gʻulom doktorning foydali maslahatlariga amal qilgan Ahmadning keyinchalik ozoda, sogʻlom va intizomli boʻlib qolishi bilan birga, aʼlochi oʻquvchiga aylanganligini ishonarli tasvirlaydi:
Qoʻllari ham sevinchidan chapakda,
Butun aʼzo bir-biriga koʻmakda.
Endi Ahmad sogʻlom, toza, aʼlochi,
Meʼda kuchli, tishlari misli inji.
Shoir “Nortojining kurak tishi” sheʼrida ham bolalarni Nortoji obrazi orqali tozalikka rioya qilishga undaydi. Kichik kitobxon diqqatini dastlab olti yoshli Nortojining “…chollar kabi kemshik” ekanligiga qaratadi:
Oldingi toʻrtta kurak tishining
Sogʻi yoʻq – hammasi chirik, darz ketgan.
Baʼzisi juda past, baʼzisi baland,
Baʼzisi lab yular – misli tikan.
“Nortojining kurak tishi”da shoir obrazli tasvirlar orqali Nortoji xarakteriga xos boʻlgan erinchoqlik va yalqovlikni, tozalikka rioya qilmasligini oʻziga xos yoʻsinda fosh etadi. Xususan, Nortoji tishining kovagidan joy olgan narsalarni tasvirlar ekan, uning kulgili holatini “Karnayday ogʻzini ochishi bilan sassiq hid hammaga bilinib ketdi”, “Oldingi kurak tishida bir hafta burungi ovqat qoldigʻi” kabi misralar orqali yanada boʻrttirib gavdalantiradi. Sheʼrda tozalikka rioya qilmaslikning zararli oqibati bolalarga gʻoyat hayotiy va xarakterli misralarda yetkaziladi.
Gʻafur Gʻulom Nortojining oʻz nuqsonlarini toʻgʻri anglab, tozalikka rioya qiluvchi bolaga aylanganligini ifodalab, ibratli xulosa chiqaradi:
Bilasizmi, oʻrtoqlar, bu dori nima?
Bir quti poroshok, kichkina choʻtka…
Endi Nortojining tishlari durday;
Ogʻriqni, sasishni bilmaydi, toza.
Har kimki, tishini tozalab tursa,
Joni orom olar, oʻzi pokiza!
Demak, shoir sheʼrlaridan kelib chiqadigan muhim xulosa shunchaki bayon yoki pand-nasihat tarzida emas, balki jonli tasvir, obrazli ifoda orqali beriladi. Bu kabi xulosalar kichkintoylar maʼnaviyatiga tezroq yetib boradi.
Shuni taʼkidlash zarurki, Gʻafur Gʻulom “Shum bola”, “Tirilgan murda”, “Yodgor” asarlari bilan bolalar adabiyoti nasriy janrining yuksalishiga ham oʻzining munosib ulushini qoʻshdi.
Gʻafur Gʻulomning “Tirilgan murda” asarida jamiyatga dogʻ boʻlib tushadigan dangasalik oʻrtasidagi kurash asosida mehnatning tarbiyalovchi qudrati koʻrsatiladi. Muallif ijodiy maqsadni Mamajonning boshidan kechirganlari va uning oʻzi tomonidan yozilgan kundalik sahifalari vositasida kulgili tarzda hikoya qiladi. Asar prolog va epilogdan tashqari, olti fasldan iborat boʻlib, ularda mulla Mamajonning 1925 yildan to 1933 yilgacha oʻtgan davrda boshidan kechirganlari yozilgan. Asarda Gʻafur Gʻulom oʻz qahramoniga “soʻz” berib, uning oʻziga xos xarakterini yaratadi.
Adibning “Tirilgan murda” asari ikki qismdan iborat. Ikkinchi qismda uning jamoa xoʻjaligiga kirishi va qayta tarbiyalanishi, farovon hayotga erishishi tasvirlanadi.
Yozuvchi Mamajonning yalqovligi va erinchoqligini chuqurroq ochish uchun, avval uni “Ming bir kecha” ertaklaridagi Abutanbalning yalqovligi bilan taqqoslaydi: “Xoʻsh desangiz, Bagʻdod degan shaharda Abutanbal degan bir yalqov yigit oʻz onasi qoshida yashar ekan. Abutanbal hech qanday ish qilmas ekan. Onasi topib kelgan ovqatni chaynab ogʻziga solsa ham yutgani erinar ekan. Doimo yonboshlab yotar ekan-u, oʻrnidan turishga hafsalasi kelmas ekan. Mabodo qoʻltigʻidan koʻtarib, tikka turgʻizib qoʻygan chogʻingizda ham oyoqlari bir-biroviga chalishib yiqilar ekan…” Mamajonning sarguzashtlari, uning oʻz tilidan soʻzlatilishi bolalarga asar gʻoyaviy mazmunini yaxshi tushunishga va ularning qiziquvchanligini oshirishga xizmat qilgan.
Mamajon shu qadar yalqovki, u otasi ekib ketgan yarim tanobcha yerdagi joʻxorini qayirib olishga va buni pishirib tirikchilik oʻtkazishga ham erinadi. Bu haqda uning oʻzi shunday deydi: “Qaddimni koʻtarishdan koʻra chollarning koyishlarini eshitish osonroq koʻrinar edi”.
Hatto yurishga ham hafsalasi kelmagan yalqov Mamajon birdaniga ilgʻor mehnatkash boʻlib qolmaydi. Davr voqeligi, mehnatning shon-sharafi va qahramonlik ishiga aylanib, yalqovlikning tag-tomiri bilan yemirib tashlanishi Mamajon ongida illatlarni yoʻqotib, uning oʻzgarib borishida haqqoniy, aniq va hayotbaxsh kuch – jamoaning taʼsiri ijobiy rol oʻynaydi. Mamajonni mehnatga jalb qilishda yaxshi odamlarning koʻrsatgan ijobiy namunalari Sattorqul obrazida mujassamlashtiriladi:
“Sattorqul akam qoʻyarda-qoʻymay shudgorga olib chiqdi.
– Bas endi, yotaverma. Sal mehnatga ham qayish. Ranging joyiga kelib qopti. Toʻlishibsan. Yur men bilan, – dedi. Erinib uning ketidan keta boshladim. U qoʻsh haydadi. Men otboshi yetakladim. Shudgor odamlar bilan toʻla edi: birisi haydayotir, birisi mola bosayotir, boshqalari ketmon chopayotir”.
Bunday joʻshqin hayot, daladagi qaynoq mehnat Mamajonda asta-sekin ishga havas tuygʻusini uygʻota boshlaydi. Yozuvchi bu obraz orqali mehnatsevarlik gʻoyalarini ilgari suradi.
Asarning tuzilishi oʻziga xos, qiziqarli, tili ravshan va soddadir. Mamajon tushida koʻrgan ayol: “Gʻunchaday tugilib kelgan qipqizil lab, havoda uchib yurgan qaldirgʻochning muttasil qanotiday payvasta qora qosh, sochlarining uchi qoʻngʻiroq boylaganday jingalak, yuzlari atirgulga oʻxshagan tiniq pushti rang” tarzida chizilgan. Shaxs tasvirida yoki “gaplarim zuvalasi pishmagan xamirday uvalanib ketmoqda edi” kabi iboralar asarga ziynat bagʻishlagan.⁸
Ikkinchi jahon urushi yillarida sheʼriyatning juda koʻp durdonalarini yaratgan Gʻafur Gʻulom bolalarga ham ajoyib asarlar taqdim etdi. Uning bolalar uchun yaratgan asarlarida vatanparvarlik va baynalmilallik gʻoyalari, qahramonlik va jasurlik, gʻalabaga ishonch ohanglari yangraydi. Shoir “Navqiron naslimiz sinov oldida” sheʼrida yoshlarning kelajagini ifodalab, ularni erk va baxt bergan vatanga munosib kishilar boʻlishga chaqiradi: