Gap haqida umumiy ma'lumot

Masalan: Necha yoshga kirgan edim-a? (O.G.)
Dadam qayda-a? (O.)
1. So’roq gaplarning ma’nolari.
So’roq gaplar turli – tuman ma’nolarni, xis – tuyg’ularni va so’zlovchinini voqeylikka bo’lgan munosabatini ifodalaydi.
1. Sof so’roq gaplar. Bu tip so’roq gaplar tinglovchini ma’lum javobini talab qiladi.
Masalan: Qayoqqa olib ketayotibsiz? (A.K.).
Yulib tashlash kerakmi, yaxshiroq parvarish qilish kerakmi? (A.K.)
Ba’zan bu tip so’roq gaplar takrorlanib kelishi ham mumkin.
Bu hol savolga tezda javob olina boshlaganda voqe bo’ladi.
Masalan: Darsga nega kechikib kelding? nega?
Sof so’rq gaplarda so’roq bilan bir qatorda, taajjub, gumon, shubha kabi qo’shimcha ottenklar ham ifodalanishi mumkin.
a) Taajjub ottenkasi: Nahotki, oily ta’lim egasi bo’luvchi kishi ham intizomsizlik qilsa?
b) Gumon-shubha ottenkasi: direktorga borib, yashirinib yotgan Qudrat haqida so'zlab bersammikan?
2. Ritorik so’roq gaplar.
So‘roq gap, odatda, so‘zlovchiga noma’lum bo‘lgan biror narsa haqida xabar bilish, shu to‘g‘rida ma’lumot olish maqsadida ishlatiladi va shu xabarni anglatuvchi javobni talab qiladi; lekin uning so‘roq bildirmaydigan, javob talab qilmaydigan ko‘rinishlari ham bor. Masalan: “Karima xolani to‘yga toshkentdan tez chaqirish kerak. Nima qilamiz?”— dedi chol.
Kattalarning suhbatini jim tinglab o‘tirgan turg‘un, cholning nevarasi, birdan gapirib yubor- di: “telegraf-chi?!” (ikkinchi misoldagi “telegrafchi? Gapi so‘roq yo‘li bilan taajjub, ta’kid, uqtirish, xabar bildiradi: “telegraf bor-ku!” degan ma’noda). Bunday ko‘rinishlar ham aslida javob talab qiladigan so‘roq gapdan kelib chiqadi. So‘roq-darak gap o‘z ichki xarakteri bilan darak gapga to‘g‘ri keladi; bundan tashqari, u xabarni darak gapdagiga nisbatan kuchli ravishda, qat’iy tusda bayon qiladi. So‘roq tusiga ega bo‘lgan (tashqi tomondan), lekin so‘roq bildirmaydigan, demak, javob talab qilmaydigan bunday gaplar, odatda, asosiy holatga emotsionallik hodisasini qo‘shadi: qat’iy tusda ifodalangan hukm+emotsional moment. Masalan: Bizdan baxtli bormi, yoronlar?! (A. M.) Bu gap “dunyoda bizdan baxtli odam yo‘q, biz eng baxtli odammiz” degan mazmunni emotsionallik bilan, kuchli ravishda ifodalaydi. Bunday so‘roq ritorik so‘roq deyiladi. Ritorik so‘roq va javob gapning o‘zidan anglashilib turadi, so‘zlovchining o‘zi javob beradi. Masalan: Shunday go‘zal vatan bormi jahonda?! E, uka, inson qila olmaydigan ish bor ekanmi?! (A. Q.)
Ritorik so‘roq gapda kesim ko‘pincha bo‘lishsiz formada bo‘ladi, lekin tasdiqni bildiradi. (Buni kim bilmaydi?!—“hamma biladi”); bo‘lishli formada bo‘lganda, inkorni bildiradi (yutuqlarimizni kim inkor qila oladi?—
“hech kim inkor qila olmaydi”). Demak, ritorik so‘roqda kesim tasdiq yo inkor kategoriyasi jihatidan bu formaning aksini bildiradi. So‘roq, odatda, inkor ma’nosining elementlariga ega bo‘ladi.³
Yuqoridagi xususiyatlari jihatidan so‘roq gaplar shunday yirik gruppalarga bo‘linadi:

1. 
   Sof so‘roq gaplar (asl so‘roq gaplar). Bular javob talab qiladigan so‘roqni ifodalaydi. Masalan: Bugun qayerga borasan? Bunday so‘roq gaplar shubha, taajjub kabi ottenkalarga ham ega bo‘la oladi. Bunday ottenkani og‘zaki nutqda intonatsiya ko‘rsatadi.
   
2. 
   Ritorik so‘roq gaplar. Bunday gaplar javob talab qilmaydi. Bunda so‘roq yo‘li bilan tasdiq mazmuni beriladi (yashirin tasdiq). So‘roq gapning bu turi fikrni emotsional tusda, kuchli, ifodali, ta’sirli qilib beradi. Masalan: Bolani kim sevmaydi?! (“hamma sevadi”). Yashirin inkor mazmuniga ega bo‘lgan so‘roq-inkor gaplar ritorik so‘roq gapning bir ko‘rinishidir. Masalan: Bolani sevmaydigan odam bormi? (“yo‘q”) ertalab gimnastika qilmay bo‘ladimi? (“bo‘lmaydi”) ritorik so‘roq gapda: a) yashirin javob, uning konkret mazmuni shu gapning o‘zidan bilinib turadi. (Bolani kim sevmaydi?!—“hamma sevadi”); b) ba’zan shu tasdiq eslatiladi, lekin uning konkret mazmuni yana bir gap keltirish bilan ochiladi. Masalan: Men senga nima degan edim?! “Majlisga kechikma!”— degan edim-ku!
   
3. 
   So‘roq-buyruq gaplar. Bunday gaplar so‘roq yo‘li bilan buyurish ottenkasini ham beradi. Masalan: Majlisga tezroq bormaysizmi?! (“tezroq boring!”)
   

So‘roq gapning kuzatilgan maqsad bilan bog‘langan grammatik-ohang xususiyatlari ham bor. Bunda biz mustaqil qo‘llangan, so‘roq gapligi aniq bilinib turadigan turlarni nazarda tutamiz. Qo‘shma gaplarda to‘ldiruvchi ergash gapning bir turi, so‘roq gap tusida tuzilgan bo‘lishi mumkin, lekin bu ergash gapda so‘roq xususiyati deyarli yo‘qolgan bo‘ladi (bunday hollarda so‘roq belgisi qo‘llanmaydi). Masalan: Men bilmayman: ular nima haqda so‘zlashayotirlar.—Men ularning nima haqda so‘zlashayotganligini bilmayman. Umuman, qo‘shma gapning sostavida qo‘llangan so‘roq gap o‘zining bir qancha xususiyatlari bilan ajralib turadi.
So‘roq gap quyidagicha tuziladi:
1. So‘roqni bildiradigan elementlar (-mi, -ni, -a va b.) Yordami bilan tuziladi. Bu elementlar gapga so‘roq tusini beradi. Masalan: O‘tar edi tor uyda ko‘pi. Shu bo‘larmi qiz uchun odat? (H. O.) Sen o‘zingni baxtli dedingmi? Ona, sen ham odam eding- mi? (H. O.) Sen ketyapsanmi? Majlischi? Sen sanobar opaning o‘g‘lisan-a? (H. O.)
Bu elementlar so‘roqni qanday anglatishi jihatidan bir xil emas. Masalan, chi elementa bilan tuzilgan so‘roq gaplar ko‘pincha taajjub ottenkasiga ega bo‘ladi. A(-ya), -da, -ku yuklamalari qo‘llanganda, taajjub yoki taxmin,
ta’kid ottenkasi bo‘ladi.
Bunday tipdagi so‘roq gaplarda -mi yuklamasining qo‘llanishi ba’zi xususiyatlarga ega: a) bu yuklamani olgan bo‘lak doim so‘roq ob’ektini — mazmun jihatidan birinchi o‘rinda bo‘lgan narsani anglata bermaydi. Ba’zan so‘roq boshqa elementda -mi yuklamasini olmagan so‘zda bo‘lib, bu narsa logik urg‘u orqali bildiriladi. Masalan: Sen kinoga borasanmi? (borishbormaslik so‘raladi).— Sen kinoga borasanmi? (borish o‘rni so‘raladi); b) uyushiq bo‘laklarda -mi yuklamasi ba’zan birgina elementga qo‘shilib, hammasiga umumiy bo‘ladi (odatda, har bir bo‘lak bilan takrorlanib keladi). Bunday qo‘llanish bir butunlik tashkil qilgan birikmalarda, frazeologik birikmalarda, she’rlarda uchraydi. Masalan: Oq terakmi, ko‘k terak? Bizdan sizga kim kerak? (bolalar o‘yinida aytiladi). Juftmi-toq (o‘yinning nomi).
Keyingi holda -mi elementi so‘roq ma’nosidan uzoqlashgan.
2.So‘roq bildiradigan mustaqil so‘roq so‘zlar (kim, nima, qaysi, qayerda kabi so‘roq olmoshlari) bilan tuzilishi mumkin (kim, nima kabi olmoshlar qo‘shma gap sostavida nisbiy olmosh bo‘lib kelganda, odatda, so‘roq ma’nosini ifodalamaydi). Masalan: Nima uchun u buncha toshqin? Bu daryoning yaratgani kim? Uni buncha ajoyib etgan qaysi dono, qandayin hakim? (H. O.)
Bu tipdagi so‘roq gaplar o‘z xususiyatiga ko‘ra, avvalgi tipdan (so‘roq yuklamalari bilan tuzilgan turdan) ancha farq qiladi: -mi elementi yordami bilan ifodalanadigan so‘roq tasdiq yoki inkor talab qiluvchi so‘roqdir (masalan, ha yoki yo‘q), so‘roq anglatuvchi mustaqil so‘z yordami bilan ifodalanadigan so‘roq esa shaxs, predmet yo belgini aniqlashga xizmat etadigan javobni — shu so‘roqda javob bo‘ladigan so‘zni talab qiluvchi so‘roqdir.
Demak, so‘roq gapning xarakteri ikki xil: 1) bu xildagi gap so‘roq olmoshi yordami bilan tuzilgan bo‘lsa, o‘sha so‘zga — so‘roqda javob talab qilinadi; bu gapning maqsadi suhbatdoshni o‘z fikrini aytishga qistash — yo‘llash, ma’lum bo‘lmagan biror narsani, xabarni bildirishdir (javob, odatda, darak gap bilan beriladi). Bunday gaplarda so‘roq, odatda, bir so‘zda bo‘ladi (Kim bordi?—Karim); 2) so‘roq olmoshi yordamisiz tuzilgan bo‘lsa, suhbatdoshdan tasdiq yoki inkor talab qilinadi: so‘roq gapning maqsadi faktni aniqlash, shuni bilishdir. Bunday gaplarda so‘roq, odatda, butun gapda bo‘ladi (bugun kinoga boramizmi?—ha, boramiz. Bugun kelasanmi?—yo‘q, kelmayman). Bunday gapning javobi, odatda, ha yoki yo‘q so‘zidan tuzilgan darak gap bo‘ladi, lekin ba’zan bundan keyin yana boshqa so‘z keltiriladi. Bu keyingi so‘z so‘roq ma’nosining asosiy kuchi qaysi elementda bo‘lishiga qarab qo‘llanadi; bu so‘z bilan o‘sha ma’no tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi. Demak, keyingi so‘z o‘sha ha yoki yo‘q. So‘zining ma’nosini yana ham konkretlashtirishga, ta’kidlashga xizmat qiladi, o‘shanga mos ravishda qo‘llanadi. Masalan: 1.— kecha teatrga bordingmi?— ha, bordim. 2.— kecha teatrga bordingizmi?— ha, teatrga. 3.— teatrga kecha bordingmi?—ha, kecha bordim. 4.— bugun kinoga boramizmi?—yo‘q, bormaymiz. 5.— bugun kinoga boramizmi?— yo‘q, kinoga emas (teatrga). 6.— kinoga bugun boramizmi?—yo‘q, bugun emas (ertaga). 7.— bugun bormaysanmi?— ha, bormayman. 8.— kecha bormadingmi?—yo‘q, bordim. Misollar ko‘rsatadiki, ha yoki yo‘q
elementining va undan keyingi so‘zning qanday formada kelishi, ularning bu jihatdan o‘zaro munosabati ma’lum qonuniyatga ega: tasdiq+tasdiq (asosiy so‘roq elementi bo‘lishli formada kelganda), inkor + inkor (bu ham), tasdid+inkor (asosiy so‘roq elementi bo‘lishsizlik bilan bog‘langanda), inkor+tasdid (bu dam). Lekin bunday konstruksiyalarda ba’zan ha so‘zining o‘rniga yo‘q so‘zi kelishi hollari dam uchraydi (asosiy so‘roq elementi bo‘lishsizlik bilan bog‘langanda). Masalan:— bormaysanmi?— yo‘q, bormayman (chog‘ishtirish: 1,— ha, bormayman. 2.— yo‘q,, boraman). Bu hodisa analogiya — o‘xshashlik yo‘li bilan kelib chiqqan. Bu tipdagi gaplar- ning javobi har vaqt ha yoki yo‘q so‘zi bilan ifodalanishi shart emas: ba’zan gapga teng keyingi so‘zning o‘zigina qo‘llanishi ham mumkin. Masalan — bugun borasanmi?— bormayman. Bunday ifodalanishlarning turli shartlari va ko‘rinishlari bor.
3. Ko‘rsatilgan vositalar (so‘roq elementlari, so‘roq olmoshlari) bo‘lmaganda, gapning bu turi so‘roq intonatsiyasining o‘zi bilangina tuziladi. Bunday gaplarda, so‘roqni o‘z ustiga olgan so‘zning ko‘tarilgan ohangga ega bo‘lishidan tashqari, butun gap so‘roq tusiga kiradi. Masalan: U yigitni turtib uyg‘otdi: “yer qimirlayapti!”—“yer qimirlayapti?”— uyquli ko‘zlarini ishqalab hayajon bilan so‘radi yigit. So‘roq gapni bunday yo‘l bilan tuzishning, bunday turni qo‘llashning ham maxsus o‘rni bor. So‘roq gapning bu turi, odatda, biror kutilmagan xabar eshitilganda, taajjubni ifodalash uchun xizmat qiladi, o‘sha xabarni anglatgan darak gapni takrorlash va intonatsiya orqali uni so‘roqqa aylantirish bilan hosil bo‘ladi. Bu yo‘l bilan tasdiq yo inkor talab qiladigan so‘roq gap hosil bo‘ladi. Bunda intonatsiya so‘roq yuklamasining funksiyasini bajaradi. Lekin so‘roq olmoshining o‘rnini, odatda, bu bilan qoplab bo‘lmaydi. Intonatsiya so‘roq- ning umumiy vositasi bo‘lib, u butun gapning tusini belgilaydi. So‘roq intonatsiyasi so‘roq gapning hamma turida bor, lekin uning roli har xil: 1) so‘roqni ifodalovchi boshqa vositalar (leksik- grammatik vositalar) bo‘lmaganda, intonatsiya bosh rolda bo‘ladi; 2) boshqa vositalar ishtirok etganda, uning roli avvalgiga nisbatan kuchsizlanadi.⁴
So‘roq gap olmoshli bo‘lganda (bu olmosh, odatda, logik urg‘uli bo‘ladi) so‘roq intonatsiyasi shu olmoshda boshqa bo‘laklardagiga nisbatan kuchli
— baland bo‘ladi.
Intonatsiyaning rolini aniqlash uchun yana quyidagi misolni chog‘ishtiring: u bormadimi? Gapi (so‘roq gap) intonatsiyani o‘zgartirish bilan “u borgan, bu — aniq” degan mazmunni ifodalay oladi.
So‘roqni gapdagi qaysi so‘z o‘z ustiga olishiga qarab gapning umumiy intonatsiyasi ham o‘zgaradi. Sening ukang milliy rassomchilik va dizayn institutiga kirgan darak gapini intonatsiya yordami bilan so‘roq gapga aylantiraylik. Unda so‘roqning qaysi so‘zda bo‘lishiga qarab, intonatsiyaning har xil bo‘lishi ochiq ko‘rinadi: so‘roq intonatsiyanining yolg‘iz o‘zi bilan belgilanganda, ohangning o‘zgarishi aniq seziladi: