G’arbiy zarafshon tog’larining foydali o’simliklari va ularning ba’zi biologik xususiyatlari

Sachratqi (Cichorium intybus L .) qoqio`tdoshlar oilasiga kiruvchi ko’p yillik o’t o’simlikdir. Poyasi tik tukchalar bilan qoplangan, shoxlangan bo’lib, bo’yi 70—125 sm. ga yetadi. Sachratqi o’sish sharoitiga qarab, .iyun oyidan to oktyabr oyigacha gullaydi va urug’i etiladi. Bu o’simlik ariq va daryo qirg’oqlarida yo’llarning chetida, tashlandiq yerlarda, bog’larda, zax joylarda o’sadi va adir mintaqasidan boshlab tog’ning O’rta mintaqasigacha bo’lgan yerlarda uchraydi. Uning bargidan salatlar tayyorlab iste’mol etish mumkin. Ildizidan esa yuqori sifatli spirt olishda hamda oziq-ovqat sanoatida vino va kofe tayyorlashda foydalanish mumkin. Xalqimiz sachratqining shifobaxshligini bilgan holda, undan tayyorlangan sharbatga oftob urishdan saqlash niyatida bolalarni cho’miltirgan. O’simlik kuli yog’ qatiq bilan aralashtirilib teri ekzemasiga qarshi ishlatilgan. Ildiz sharbatidan ishtahani ochadigan, oshqozon-ichak faoliyatini yaxshilaydigan dori-darmon sifatida foydalangan. Jigar va sariq kasalini, chipqon hamda teridagi dog’larni ketkazishda qo’llangan. Sachratqi ildizida 55—65% inulin, 0,1—0,2% achchiq modda intibin, 4,0—9,5% fruktoza, 10—20% levuloza, 0,6% yog’ hamda V₁ vitamini bor. Bargida esa yog’, inulin, shakar, azotli moddalar, kalsiy, kobal’t, temir elementlari hamda vitamin S, V₁ va karotin -bo’ladi. Sach­ratqi bilan oziqlangan sigirlar ko’p sut beradi.

Zubturum (Plantago major L.) zubturumdoshlar oilasidan bo’lib, bo’yi 10 (55) sm keladigan ko’p yillik o’t. Zubturumning shifobaxshlik xususiyati. xalqqa qadimdan ma’lum. Uning bargidan ko’z og’riqni, yaralarni, ayniqsa, chipqonni davolashda foydalanib kelingan. Sharbatidan esa teri shamollashini, qon ketishni to’xtatishda, yo’tal va ichketishni davolashda dori-darmon sifatida foydalanilgan. O’simlik bargida glyukozid, invertin va emul­sin, karotin, 4% tanid moddalari, alkaloid hamda 8,4 mg % — 41,2 mg % S, A, K vitaminlari, urug’ida oqsil va 22% yog’ bo’ladi.

Bo’yimodaron (Achillea millefolium L.) qoqio`tdoshlar oilasiga kiruvchi, poyasi bir yoki bir necha chiziqli, tik o’suvchi, bo’yi 70—80 sm ga yetadigan ko’p yillik o’tdir. Umuman bo’yimodaron adir mintaqasidan yaylov mintaqasigacha bo’lgan yerlarda tarqalgan. Gullash davrida uning yer ustki qismidan tayyorlangan qiyom yoki sharbat xalq tabobatida oshqozon-ichak kasalliklari, boshog’riq, zotiljam, qon ketish kabi kasalliklarni davolashda qo’llaniladi.
Tibbiyotda ham undan tayyorlangan preparatlar bilan oshqozon yarasi ichakdan qon ketish, bavosil kasallgi davolanadi. Bo’yimodaron o’simligining tarkibida 0,01—0,65% efil moyi, 0,05% alkaloid, tanid va achchiq axilleyn moddasi, glyukozid, or­ganik kislotalar, mineral tuzlar, karotin hamda S, K vitaminlari bor.