Газламаларни буяш ва гул босишга тайёрлаш

3.5. Gul bosish jarayonida karboksimetilkraxmal va poliakrilatlar  

asosida aralash quyuqlovchilar olish 

Hozirgi 

vaqtda 

aktiv 

bo’yoqlar 

uchun 

asosan 

aralash 

quyuqlashtiruvchilarga 

e’tibor 

qaratilmoqda. 

Haqiqatdan 

ham 

karboksimetilkraxmal 

va 

sintetik 

akril 

polimerlar 

aralashmasi 

keng 

qo’llanilmoqda.  Chunki    tabiiy  quyuqlashtiruvchi  moddalar  juda  qimmat    va 

bakteriyalarga beriluvchan. 

Ilmiy    ishda  O’zbekiston  Respublikasida  ishlab  chiqariladigan  mahalliy 

xomashyo asosidagi aralash quyuqlashtiruvchilar yaratish borasidagi tadqiqotlar 

keltirilgan.  Qo’yilgan  masalalar  yechimi  uchun  guruch  kraxmali  va  sintetik 

akrilatlar asosidagi quyuqlovchilarning har xil tarkibli qatorini oldik.  

---

 

 

 

70 

     Ushbu  tadqiqotning  maqsadi  gul  bosish  bo’yog’i  quyuqlovchilari  sifatidagi 

OAJ  Navoiyazot kombinatida  ishlab chiqariladigan sintetik akril polimerlar  va  

karboksimetilkraxmal  (KMK)  effektivligi  va  yaroqliligiga  baho  berish  edi  va 

ular  asosida  aktiv  bo’yoqlar  uchun  iqtisodiy  samarali  past  konsentratsiyali 

quyuqlashtiruvchilar tarkibini ishlab chiqish hisoblanadi. [56] 

Tadqiqot maqsadi, aralash quyuqlashtiruvchilarning pH muhitini o’rganish 

va  taqqoslash  hisoblanib,  ular  asosida  gul  bosish  bo’yog’i  shuningdek, 

pardozlangan  matoning  fizik-mexnik  ko’rsatkichlarini  o’rganish  hisoblanadi. 

Ishda  tarkibida  ishlab  chiqarilgan  monoxlortriazin  bo’yoqlari  ishlatiladi.Paxta 

tolali  matolarga  gul  bosishda  muhim  rolni  quyuqlovchilar  va  gul  bosish 

bo’yog’ining  pH  i  muhim  rolni  o’ynaydi.  Bosma  bo’yoq  aktiv  bo’yoq, 

quyultiruvchi,  ludigol,  mochevina,  ishqoriy  agent  NaHCO

3 

ni  aralashmasidan 

iborat.  Mochevina  va  NaHCO

3 

tola  bilan  bo’yoqni  fiksatsiyasida  muhit 

vazifasini  bajaradi.  Mochevinani  bosma  bo’yoqqa  aktiv  bo’yoqlarning 

eruvchanligini  oshirish  uchun  qo’shiladi.  Ludigol  –  kuchsiz  oksidlovchi 

hisoblanadi  va  bosma  bo’yoq  tarkibiga  zirelnik  va  hattoki,  sellyuloza  tolasi 

muhitini aktiv bo’yoqlarga destruktiv ta’sirini oldini olish uchun ishlatiladi.  

       Ishda  aralash  tolalar  va  bosma  bo’yoqning  pH  muhiti  shuningdek, 

pardozlangan  matolarning  fizik-  mexanik  xossalari  (uzilishga,  terga  bo’lgan 

mustahkamlik,  qattiqlik)  o’rganildi.  Quyuqlashtiruvchi  aralashmalar  asosida 

bosma 

bo’yoq 

qatori 

karboksimetilkraxmal 

(KMK), 

gidrolizlangan 

poliakrilonitril  (K9  Uniflok),  gidrolizlangan  akrilemulsiyasi  (GAE)  va 

poliakriloamid    (PAA).  O’zini  xususiyatini  saqlagan  holda  bularning  har  biri 

aktiv  bo’yoqlar  bilan  va  shunday  tarkibli  aralashmalar  noqulayliklarni  yenga 

olish  holatlari  aniqlangan.  Bosma  bo’yoq  pH  i  10-10,5dan  yuqori  bo’lmasligi 

kerak.[57] 

Paxta-  nitron  asosidagi  matoga  gul  bosishda  quyudagi  quyultiruvchilarning  pH 

ko’rsatkichlari aniqlandi (jadv.).  

Jadval 3.9. 

Quyultiruvchilar va bosma bo’yoqlarning рН ko’rsatkichining o’zgarishi 

---

 

 

 

71 

Quyultiruvchilar 

Quyultiruvchining va bosma bo’yoqning рН  

Quyultiruvchining рН  

bosma bo’yoqning  рН  

Маnuteks (2,5%) 

рН=8 

рН=10,5 

Solvitoza (6%) 

рН=8,5 

рН=10 

КМК 

рН=9 

рН=10,5 

PАА 

рН=10 

рН=10.5 

GIPAN (К9) 

рН=11,5 

рН=11,5 

UNIFLOK 

рН=12,5 

рН=13,5 

GАE 

рН=8,5 

рН=10,2 

Aralash quyultiruvchilar 

1.КМК –PАА-GАE 

рН=8,5 

рН=10 

2. КМК–К9-GАE 

рН=9,5 

рН=10,5 

3. КМК –uniflok-GАE 

рН=9,5 

рН=10,5 

 КМК- karboksimetilkraxmal; GАE-gidrolizlangan аkril emulsiyasi;  

GIPAN- gidrolizlangan poliakrilonitril; PАА-poliakrilamid. 

      Jadvaldan  ko’rinib  turibdiki,  quyultiruvchining  рН  ko’rsatkichi 

manuteks, КМК larda 8-8,5 ga teng. Bosma bo’yoqning рН miqdori 10-10,5. 

КМК  va  аkrilаtlar  asosidagi  aralash  quyultiruvchining  pH  ko’rsatkichi  8,5 

quyuqlovchi  va  sintetik  akrillar  mochevina  miqdorini  va  NaHCO

3 

ni  ikki 

marta  kam  sarflaydi  hamda  pardozlangan  matolarning  mustahkamligi  va 

fizik-mexanik  ko’rsatkichlarini  yaxshilashni  ta’minlaydi[58].  Shundan  kelib 

chiqib,  quyuqlovchilar  aralashmasi  asosida  bosma  bo’yoq  yaratish 

texnologiyasi ishlav chiqildi(3.5-rasm) 

---

 

 

 

72 

 

3.5- rasm. Quyultiruvchilar aralashmasi asosida bosma bo’yoq olish texnologiyasi 

 

3.5.-rasmdan  ko’rinib  turibdiki,  1-reaktorda  kraxmal  va  monoxlorsirka 

kislotasining  Na  tuzi  bilan  modifikasiyalanib  2-reaktorga  solinadi.  So’ngra 

2-  reaktorga  sintetik  akril  polimerlari  (GAE  va  uniflok)  qo’shiladi.  Ludigol 

va mochevina issiq suvda eritilib soda bilan aralshtiriladi. Tayyor aralashma 

3-reaktorga  sovutish  uchun  yuboriladi,  so’ngra  4-reaktorda  quyuqlovchi  va 

bo’yovchi modda aralashtiriladi va gul bosish mashinasiga yuboriladi.  

   KMK  va  sintetik  polimerlar  asosida  tayyorlangan  quyuqlovchilar 

aralashmasi  ho’l  ishlovlarga  bo’lgan  bo’yoqlarning  mustahkamligi  va 

uzilishga  bo’lgan  mustahkamligini  ta’minlaydi.  Shunday  usul  bilan  KMK-

uniflok-PAA  va  KMK-uniflok-GAE  asosidagi  quyultiruvchilar  aralashmasi 

yaxshi  bosma  xususiyatlarga  ega.  U  rang  ajralishi,  qattiqligi  va  bosma 

rasmlarning 

yuvilishga 

mustahkamligi 

an’anaviy 

ishlatiladigan 

quyultiruvchilar  imprint  va  solvitozlar  bo’lgan  quyuqlashtiruvchilardan 

o’tadi[59].  

    Ushbu  ishning  maqsadi,  quyuqlashtiruvchi  sifatida  to’qimachilik  yoki 

sanoat  chiqindilaridan  olinadigan  GAE,  uniflok  va  KMK  ni  dispers 

bo’yoqlar bilan paxta+nitron gazlamalarga gul bosish jarayonida tatqiq etish 

hisoblanadi.  Dispers  bo’yoqlar    boshqa  barcha  sinf  bo`yoqlaridan  farqli 

---

 

 

 

73 

ravishda    hosil  bo’ladigan  tasvirlarni,  ayniqsa,  yuvilish  jarayoniga  yuqori 

barqarorlikni  ta’minlovchi kovalent kimyoviy bog’lar hosil qilish yo’li bilan 

tolali materiallar bilan o’zaro ta’sirlashadi.    Bo’yoqning xarakteridan qat’iy 

nazar  gul bosishda ishlatiladigan bo’yoq qat’iy bir quyuqlikka  ya’ni matoda 

rasmlarning  aniq  konturlarini  olish  uchun  kerak  bo’ladigan    va  shu  bilan 

birga    gul  bosish  vali  gravyurasini  yaxshi  namlantiradigan  bo’lishi  kerak. 

Bo’yoq  gravyuraning  shaklini  oson  qabul  qilishi,  undan  oson  ajralishi  va 

ma’lum  deformatsiyalanish  qobiliyatiga  ega  bo’lishi  (bu  ayniqsa,  chiziqli 

rasmlar  uchun  ahamiyatli)  shart.  Bo’yoq  matoda  oqib  ketmasligi  va 

rasmning  aniq  konturlarini  berishi  kerak,  shuningdek,  matoning  ichiga 

singishi kerak. [60]   

    Yuqorida  aytilganidek,  quyuqlashtiruvchi  –  gul  bosishda  bo’yovchi 

moddalarining  asosiy  komponentlaridan  biri  hisoblanadi.  Ancha  qimmat 

quyuqlashtiruvchilar  qatoriga  o’simlik  mahsulotlari,  ayniqsa,  kraxmal                     

(bug’doy,  guruch,  kartoshka)  uning  hosilalari  (kraxmalning  oddiy  va 

murakkab efirlari)  va uning destruksiya mahsulotlari (dekstrin). Roj daraxti 

mevasining  uni  va  diara  boshoqlari  va  uning  hosilalari,  alginatlar,  o’simlik 

kamedisi  va  tragantlar  kiradi.  Zamonaviy  gul  bosish  texnologiyasida  quruq 

moddaning  kam  konsentratsiyasida  ham  gul  bosish  bo’yog’ining  yuqori 

qovushqoqligini  ta’minlovchi  maxsus  quyuqlashtiruvchilar  asosiy  rol 

o’ynaydi[61].(3.10-jadval) 

                                                                                                

 

  Jаdval 3.10. 

Quyuqlovchilar yordamida pardozlangan matolarning fizik-kimyoviy 

ko’rsatkichlarining o’zgarishi 

 

 

Miqdori 

Matoning 

Uzilishga 

Rang mustahkamligi (ball) 

---

 

 

 

74 

Quyultiruvchilar 

g/kg 

qattiqligi, 

mkН·sm

2

 

chidamliligi, 

мм Н  

 

Yuvishga  

(DS 

9733.483) 

Ishqalanishga 

(DS 9733.27- 83) 

Terga 

(DS 9733. 

6-83) 

Quruq  

Ho’l  

tanda 

arqo

q 

KMS 

25 

9324 

294 

196 

5/5/5 

5/5 

5/4/5 

5/4/5 

Imprint 

60 

12780 

291 

193 

5/4/4 

5/3 

5/4/4 

4/4/4 

КMК 

80 

12650 

288 

192 

5/4/4 

5/3 

5/4/4 

5/4/4 

КМК-К9 

30:30 

11450 

291 

193 

5/4/5 

5/4 

5/4/5 

4/4/5 

КMК uniflok 

30:30 

10317 

292 

194 

5/4/5 

5/4 

5/4/5 

5/4/5 

КMК –PАА 

30:30 

10356 

291 

192 

5/4/5 

5/4 

5/4/4 

5/4/4 

КMК –GАE 

30:30 

10224 

292 

194 

5/4/5 

5/4 

5/4/5 

5/4/5 

КМК –uniflok-

GАE 

40:20:10 

9387 

292 

195 

5/45 

5/5 

5/5/4 

5/5/4 

КМК- karboksimetilkraxmal; GAE-gidrolizlangan akril emulsiyasi; 

GIPAN-   gidrolizlangan poliakrilonitril; PAA-poliakrilamid 

        Yuqorida  aytilganlarni  inobatga  olib,  biz    tomonimizdan    mahalliy 

ikkilamchi xom ashyodan KMK olish texnologiyasi ishlab chiqarildi va uni 

matoga    gul  bosish  jarayonida  qo`llash  imkoniyatlari  o’rganildi.    Ishlab 

chiqilgan  texnologiya  bo’yicha  olingan  KMK  quyidagi  sifat 

ko’rsatkichlariga  ega;  sochiluvchan; oqdan to qaymoq ranggacha  bo’lgan  

kukunsimon,  suvning  massa  ulushi  10%  dan  ortiq,  karboksimetil  guruhlar 

bo’yicha    almashinish  darajasi    0,80-0,85  atrofida;    asosiy  moddaning 

massa  ulushi  50-55%  atrofida,  polimerlanish  darajasi  550-850;  suvda 

eruvchanligi  98-99,4%  dan  kam  emas;  KMK  ning  massa  ulushi  1%  

bo`lgan suvli eritmaning vodorod ko’rsatkichi ( pH)  9-10 chegaralarida.  

---

 

 

 

75 

KMK  ni  gul  bosish  jarayonida  aktiv  bo’yoqlar  bilan  qo’llash 

imkoniyatlarini  o’rganish  maqsadida  quyuqlashtiruvchi  tabiatini  bosilgan 

rasmning  sifat  ko’rsatkichlariga  ta’sirini  aniqlash  bo’yicha  tadqiqotlar 

o’tkazildi.  Faol  bo’yoqlar  bilan    gul  bosishni  bo’yoqni    ikki  usulda  

fiksatsiyalash  bo’yicha  o’tkazildi.    Termofiksatsiya  usuli  bo’yicha  

mochevina suvda eritiladi va eritma 70

0

C gacha qizdiriladi. Olingan  eritma 

aralashtirib  bo’yoq  bor  stakanga  quyiladi.  So’ngra  mochevinali  bo’yoq 

eritmasi    aralashtirilgan  holda    quyuqlashtiruvchiga  kiritiladi.  Gul  bosish 

bo’yog’ni  ishlatishdan  oldin  sovutiladi  va  suvda  eritilgan    Na

2

CO

3

 

qo’shiladi. Gul bosish bo’yog’i yana qaytadan yaxshilab aralashtiriladi. 

Gul  bosishdan  keyin  namuna  qo’yilgan    maxsus    siljuvchi    ramkani 

quritish  shkafiga    qo’yiladi.  Termofiksatsiya  180

0

C  da  2  minut  davomida 

o’tkaziladi, keyin yuviladi. Namuna dastavval sovuq suvda, so’ngra  esa iliq 

suvda  ehtiyotlik  bilan  mato  yuzasidan  gul  bosish  bo’yog’ining  ortiqchasi  

yuviladi. Oxirida mato issiq suvda issiq ( 80-90

o

C)  eritmada  SAM (2g/l) va 

qaytadan issiq va sovuq suvda yuviladi.   Bir fazali bug’latish usuli bo’yicha 

faol  bo’yoqni  gul  bosish  bo’yog’iga  mustahkamlash  quyidagi  retsep 

bo’yicha  tayyorlanadi,  gr  :  mochevina  10;  suv  (ml)  34,5;    bo’yoq  3; 

quyultiruvchi 50; ludigol 1;  Na

2

CO

3

  1,5. [62]